W skrócie
- Chińska dyplomacja kosmiczna opiera się na budowaniu partnerstw, a nie sojuszy, zacieśniając współpracę w ramach ILRS, APSCO i Inicjatywy Pasa i Szlaku, co umacnia pozycję Chin w globalnej eksploracji kosmosu.
- Chiny rozwijają swoją niezależność kosmiczną, w odpowiedzi na amerykańskie ograniczenia przyciągając kraje Globalnego Południa i oferując deklaratywnie dostęp do infrastruktury kosmicznej oraz technologii wynoszenia satelitów.
- Przyszłość chińskiej dyplomacji kosmicznej pozostaje niepewna i zależeć będzie od determinacji i otwartości partnerów, własnej kondycji gospodarczej oraz dynamiki międzynarodowej.
Wizyta Przewodniczącego Chińskiej Republiki Ludowej Xi Jinpinga w Europie w maju 2024 upłynęła pod znakiem rozmów z Francją oraz obietnic inwestycyjnych w Europie Środkowowschodniej – w przyjaznej Pekinowi Serbii [1] i lawirujących między zachodem, a wschodem Węgrzech. W cieniu miliardowych kontraktów na budowę kolei, fabryk akumulatorów i wzmocnienia stosunków gospodarczych znalazło się dołączenie Belgradu do chińskiego projektu ILRS [2] [3] – bloku państw pod przywództwem chińskim biorących udział w stworzeniu Międzynarodowej Księżycowej Stacji Badawczej (国际月球科研站) [4]. Celem niniejszej publikacji jest analiza działań i kierunków chińskiej dyplomacji kosmicznej oraz jej przyszłych perspektyw rozwoju.
Analiza traktuje o współpracy astropolitycznej Chin z innymi państwami, niż ZSRR/Rosja. Z uwagi na szczególny i masywny wymiar tej kooperacji, została ona omówiona we wcześniejszym tekście (odnośnik do „Na plecach niedźwiedzia ku gwiazdom…” [4]).
Chińska dyplomacja kosmiczna [5]
Po upadku ZSRR, Chiny nawiązały współpracę w dziedzinie kosmicznej przede wszystkim z Zachodem, szczególnie ze Szwecją, Stanami Zjednoczonymi (amerykańskimi korporacjami telekomunikacyjnymi i medialnymi, które w Chinach znalazły tanie możliwości startowe satelitów na orbitę [6]) i z całą Unią Europejską. Jednak z czasem, w wyniku nałożonych przez USA sankcji, ta kooperacja została znacznie ograniczona [7]. W odpowiedzi na te ograniczenia Chiny zaczęły priorytetyzować swoją samodzielność w technologii kosmicznej, opierając się w dużej mierze na kopiowaniu rosyjskich wynalazków. Prestiż i możliwości aerokosmiczne Chin stanowią dziś pole wyścigu z USA [8].
Waszyngton od lat 90. prowadzi zakrojoną politykę powstrzymywania. Należy tu wymienić Entity List – dokument sankcjonujący handel, współpracę i wymianę technologii z osobami fizycznymi i podmiotami wskazywanymi przez Biuro Przemysłu i Bezpieczeństwa USA (United States Bureau of Industry and Security) jako niepożądane [9]. Bardziej dosadnym przykładem amerykańskiego powstrzymywania była Poprawka Wolfa z 2011 (oficjalnie: Public Law 112-55) [10] wzmocniona przez amerykańsko-chińską wojnę handlową i politykę kosmiczną Donalda Trumpa. Wstrzymała ona możliwość korzystania z funduszy federalnych przez Narodową Administrację Lotnictwa i Kosmosu NASA przy współpracy z podmiotami z Chin ze szczególnym uwzględnieniem Chińskiej Narodowej Administracji Kosmicznej (CNSA). Pozwolenia na współpracę może udzielić Kongres USA.
Tabela 1. kooperacja bilateralna China w kosmosie – przykłady (opracowanie autora)
| Państwo | Charakter kontaktów | Rodzaj współpracy |
| Argentyna | Bliskie | Współpraca przy budowie i rozwoju infrastruktury telemetryczno-radarowej w Ameryce Południowej |
| Brazylia | Bliskie | Współpraca w ramach BRICS, budowa systemu CBERS (China-Brazil Earth Resources Satellite) |
| Francja | Ograniczone | Sporadycznie wspólne misje, ograniczona wymiana R&D |
| Niemcy | Średnie | Szeroka wymiana R&D |
| Pakistan | Bliskie | Chiński transfer technologiczny, eksport, wspólne misje orbitalne i księżycowe |
| Polska | Ograniczone | Dwie wspólne misje, ograniczona wymiana R&D |
| Rosja | Kluczowe | Aktywna i bliska kooperacja, dwustronna kooperacja kosmiczna, szereg umów, szeroka wymiana R&D, kooperacja na szczeblu cywilnym i wojskowym, budowa wspólnego bloku współpracy kosmicznej |
| Stany Zjednoczone | Zamrożone | W przeszłości wspólne misje i wymiana R&D w tej chwili rywalizacja; Poprawka Wolfa |
| Szwecja | Ograniczone | W przeszłości wspólna misja, dzierżawa przez Chiny szwedzkiej infrastruktury telemetryczno-radarowej Wypowiedzenie przez Szwecję umowy o dzierżawie, ograniczenie współpracy |
| Tajlandia | Ograniczone | Memorandum o współpracy i plan wspólnej misji, ograniczona wymiana R&D, mimo zapowiedzi Tajlandia jest niewielkim i mało istotnym graczem na rynku kosmicznym, członkostwo Tajlandii w ILRS |
| Ukraina | Ograniczone | W przeszłości transfer komponentów i technologii silników rakiet nośnych |
Chiny w tej chwili rozwijają stosunki astropolityczne w trzech płaszczyznach instytucjonalnych:
- APSCO,
- Inicjatywie Pasa i Szlaku (BRI),
- ILRS.
APSCO (Asia-Pacific Space Cooperation Organization)
Organizacja Współpracy Kosmicznej Azji i Pacyfiku (亚太空间合作组织) zrzeszcza osiem państw. Siedzibą jest Pekin. Po konwencji w 2005 organizacja została powołana do życia w 2008 celem ustanowienia relacji i wymiany wiedzy astronomicznej między Bangladeszem, Chinami, Iranem, Mongolią, Pakistanem, Peru, Tajlandią i Turcją [11]. APSCO realizuje doroczne seminaria pod patronatem ONZ, stanowi też platformę dzielenia się wynikami, głównie chińskich, badań i wdrożeń kosmicznych [12] [13]. Ma ona jednak charakter symboliczny i promocyjny dla Chin.
Inicjatywa Pasa i Szlaku (Belt & Road Initiative)
W ramach BRI (一带一路) Chiny nawiązały współpracę z krajami rozwijającymi się, oferując im dostęp do swojej infrastruktury kosmicznej, w tym głównie wynoszenia satelitów, technologii telekomunikacyjnych i usług związanych z obserwacją Ziemi [14]. Szczególne zainteresowanie Chiny poświęcają projektowi Sojuszu Uniwersytetów Jedwabnego Szlaku (UASR/丝绸之路大学联盟), do którego zapraszane są szczególnie uczelnie techniczne rozwijające projekty strategiczne: kryptografię kwantową, lotnictwo, sztuczną inteligencję, badania kosmosu (przykłady: Politechniki w Turynie i Mediolanie, Federalny Instytut Technologiczny ETH w Zurychu, w Polsce Politechnika Gdańska) [15].
ILRS – kto należy i dlaczego?
Chiński program kosmiczny osiągnął już zdolności pozwalające ChRL na samodzielność, a choćby kreowanie trendów technologicznych w tej prestiżowej aktywności [5] [7]. Na sile przybrała również narracja o umiędzynarodowieniu i uwspólnianiu owoców badań kosmosu dla dobra ludzkości [15] [16]. Największym w tej chwili formatem międzynarodowym zdaje się być ILRS [4] – quasi-instytucjonalny projekt badań i eksploracji Księżyca, którego zwieńczeniem ma być konstrukcja stałej placówki w pobliżu południowego bieguna Srebrnego Globu i permanentna obecność załogi na Księżycu.
ILRS została ogłoszona jako wspólny projekt Chin i Rosji w 2021 roku, który zakłada rozwój infrastruktury umożliwiającej długoterminową obecność załogową, eksplorację oraz eksploatację zasobów księżycowych [17]. Priorytetami „na Ziemi” są reforma prawa kosmicznego na potrzeby chińsko-rosyjskie, badania astronomiczne, opracowywanie technologii i standardów. Kooperacja ma przebiegać w czterech fazach: rozpoznania przez wspólne misje sond bezzałogowych, budowę stacji, międzynarodowe misje załogowe, a wreszcie obsadzenie i eksploatację ILRS.
Rys. 1. Plan realizacji programu International Lunar Research Station (opracowanie: Gawrycki, P.)
Chińsko-rosyjskie zapowiedzi spowodowały powołanie do życia równoległego formatu tzw. Porozumienia Artemidy (Artemis Accords) lansowanego przez USA i kolektywny Zachód. Amerykanie uruchomili porozumienie w październiku 2020 (Polska należy do porozumienia od października 2021).
Tabela 2. Państwa członkowskie ILRS (opracowanie autora)
| Państwo | Rok dołączenia | Kontynent | Zdolności kosmiczne |
| Chiny – założyciel | 2021 | Azja | Pełne |
| Rosja – założyciel | 2021 | Europa-Azja | Pełne |
| Wenezuela | 2023 | Ameryka Płd. | Łączność satelitarna |
| RPA | 2023 | Afryka | Łączność satelitarna |
| Azerbejdżan | 2023 | Azja | – |
| Pakistan | 2023 | Azja | Technika rakietowa |
| Białoruś | 2024 | Europa | Technika rakietowa |
| Egipt | 2024 | Afryka | – |
| Tajlandia | 2024 | Azja | – |
| Nikaragua | 2024 | Ameryka Płd. | – |
| Serbia | 2024 | Europa | – |
| Kazachstan | 2024 | Azja | Kosmodrom Bajkonur |
| Senegal | 2024 | Afryka | – |
Dwa niecodzienne przykłady stosunku państw do inicjatyw kosmicznych stanowią Zjednoczone Emiraty Arabskie i Węgry Viktora Orbana.
Posiadające ambicje i finanse na rzecz działań kosmicznych ZEA dołączyły do inicjatywy Artemis w roli założyciela. Jednocześnie nie brak przykładów działań poszczególnych podmiotów tego kraju – firm (Orbital Space Co.), uczelni (University of Sharja) [18] i instytutów aeronautycznych (Mohammed bin Rashid Space Center), które jawnie współpracują z Chinami w badaniach kosmicznych [19].
Podobnie sytuacja wygląda na Węgrzech. O ile Węgierskie Biuro Kosmiczne nie podjęło jeszcze decyzji, do którego z formatów współpracy dołączy, istnieją już ożywione kontakty ze stroną chińską. Budapesztańska organizacja naukowo-badawcza Hungarian Solar Physics Foundation jest członkiem porozumienia z ILRS od lipca 2024 [20].
Podsumowanie – ocena działań dyplomacji kosmicznej
Tabela 3. Ocean formatów chińskiej dyplomacji kosmicznej (opracowanie autora, dane z lipca 2024)
| Nazwa | Założona | Członkowie | Ogólne cele | Ocena |
| APSCO | 2008 | 8 | Budowa platformy komunikacji astropolitycznej i współpracy R&D | Marginalna |
| BRI | 2011 | 149 | Współpraca gospodarczo-handlowa, wspólne projekty infrastrukturalne | Marginalna (akademicka) |
| ILRS | 2021 | 13 | Budowa platformy komunikacji astropolitycznej i współpracy R&D Eksploracja Księżyca | Właściwie tylko Chiny-Rosja |
| BRICS? | 2010 | 9 | Współpraca gospodarczo-handlowa, wspólne projekty infrastrukturalne | Tylko deklaracje |
Chińska dyplomacja kosmiczna – jak podkreśla Emmelie Tran – opiera się na budowaniu partnerstw, a nie tradycyjnych sojuszach, koncentrując się na współpracy w ramach nie do końca sformalizowanych organizacji. W odpowiedzi na sankcje technologiczne USA, Chiny rozwijają swoją niezależność w technologii kosmicznej i kreują narrację o umiędzynarodowieniu eksploracji kosmosu.
Ta nominalnie zapraszająca oferta nie stanowi jednak rzeczywiście otwartego projektu. Chiny przyciągają partnerów głównie z Globalnego Południa – państwa rozwijające się i niezdolne do głębszego zaangażowania w działania w przestrzeni kosmicznej. Państwa takie jak Wenezuela czy Nikaragua oprócz deklaratywnego wsparcia i terenu pod budowę chińskich systemów łączności kosmicznej nie mają Pekinowi wiele do zaoferowania w tej domenie. Wyjątek stanowi szukająca alternatywy wobec amerykańskiej dominacji w przestrzeni kosmicznej Moskwa. Mimo bycia raczej schodzącą potęgą z szeregiem niepowodzeń ostatnich lat na koncie, rosyjski program kosmiczny wciąż stanowi dla Pekinu wzór do naśladowania, źródło istotnego doświadczenia, wiedzy, pamięci instytucjonalnej i proceduralnej, którą sami Chińczycy wciąż wypracowują. Innych istotnych graczy nie udało się/nie chciano dotychczas pozyskać.
Potencjał na polu współpracy może mieć BRICS [21]. kooperacja w ramach BRICS może skupić się na takich aspektach jak wspólne badania i wymiana technologii, rozwój nowych konstelacji satelitarnych, eksploracja kosmosu, a choćby budowa BRICS-owej stacji orbitalnej [22] – pod warunkiem, iż kooperacja, szczególnie z zyskującymi na znaczeniu Indiami, nie pozostanie w fazie rozmów i pomysłów. Zarówno Indie, jak i drugi istotny gracz na rynku kosmicznym w BRICS – Brazylia, zdecydowały się póki co dołączyć do porozumienia Artemis.
W przyszłości chińska dyplomacja kosmiczna może zyskać na znaczeniu w budowaniu globalnych sojuszy technopolitycznych. W miarę jak Chiny rozwijają swoje zdolności kosmiczne, w tym pomysł stałe bazy na Księżycu oraz platformy satelitarne, mogą przyciągnąć kraje rozwijające się, oferując im dostęp do nowoczesnej infrastruktury oraz technologii, takich jak wynoszenie satelitów czy obserwacja Ziemi. Wzrost międzynarodowego zainteresowania chińskimi projektami, jak ILRS, może również przyczynić się do wzmocnienia ich roli jako lidera w alternatywnym wobec Zachodu systemie astropolitycznym [23].
Z drugiej jednak strony członkostwo najbardziej zaawansowanych państw (Francja, Japonia, Singapur, Republika Korei) w amerykańskim Artemis może spowodować efekt odwrotny. Przyjęcie pod chińskie skrzydła wyłącznie aktorów ze znikomymi/żadnymi zdolnościami kosmicznymi i ciężar finansowy wspólnych projektów podejmowany w większości przez Chiny w połączeniu ze starzeniem się bazy technologicznej w Rosji mogą być czynnikiem hamującym chiński postęp na tle współpracującego i pracującego wspólnie, gwałtownie i nowocześnie Zachodu.
Bibliografia
[1] Xinhua (2024). Xi concludes Europe trip with clear message on fortifying cooperation. Xinhua News Agency, https://english.news.cn/20240511/df95648039ca4194be41e7261615b4ce/c.html, dostęp: 2024/08/23
[2] Continuation of Serbia-China Scientific Cooperation Confirmed. NPzVI Serbia, https://www.ai.gov.rs/vest/en/903/continuation-of-serbia-china-scientific-cooperation-confirmed.php, dostęp: 2024/08/23
[3] Kowalewski, J. (2024). Linkedin Post “Amerykanie wokół inicjatywy powrotu na Księżyc…”. W: https://www.linkedin.com/posts/j%C4%99drzej-kowalewski-01_space-china-artemis-activity-7195478338252001281-Ga_I/?originalSubdomain=pl, dostęp: 2024/08/22
[4] Karwowski, K. & Pelc, J. (2024). Na plecach niedźwiedzia ku gwiazdom. INE, https://ine.org.pl/na-plecach-niedzwiedzia-ku-gwiazdom-rola-rosji-w-chinskim-programie-kosmicznym/, dostęp: 2024/08/23
[5] Poprawa, M. Rola państw małych w globalnej polityce kosmicznej. INE, https://ine.org.pl/rola-panstw-malych-w-globalnej-polityce-kosmicznej/, dostęp: 2024/08/20
[6] Sokolski, H. (1998). Selling China the Rope… Clinton Didn’t Start It, But He Sure Made It Worse. The Weekly Standard, 1 June 1998.
[7] Karwowski, K. (2024). Ze smokiem do gwiazd. Chiński program kosmiczny. INE, https://ine.org.pl/chinski-program-kosmiczny/, dostęp: 2024/08/23
[8] Bureau of Industry and Security. Entity List. BIS, https://www.bis.doc.gov/index.php/policy-guidance/lists-of-parties-of-concern/entity-list, dostęp 2024/08/21
[9] United States Congress (2011), Public Law 112-55, s. 86, w internecie: https://www.congress.gov/112/plaws/publ55/PLAW-112publ55.pdf, dostęp 2024/08/21
[10] Broszura informacyjna APSCO. APSCO, http://www.apsco.int/upload/file/20180703/201807031400255205.pdf, dostęp 2024/08/21
[11] Konwencja Założycielska APSCO (2005). APSCO, http://www.apsco.int/upload/file/20180525/2018052510341620388.pdf, dostęp 2024/08/21
[12] INTERNATIONAL SYMPOSIUM 2024 on Developments in Space Communications-The Regional Balance and Challenges (2024). APSCO, http://www.apsco.int/upload/file/20240514/2024051411123710905.pdf, dostęp 2024/08/21
[13] Zhang Ming (2014). The Space Silk Road and China–Arab States Space Cooperation. A Chinese Perspective. NUS – INSIGHTS No. 309 | 11 June 2024.
[14] UASR website. Members. UASR, http://uasr.xjtu.edu.cn/Members/Members/1.htm, dostęp 2024/07/21
[15] Stesiuk, К. (2023). НАРАТИВ КИТАЙСЬКОЇ КОСМІЧНОЇ ПОЛІТИКИ У 2000–2022 РОКАХ: ПОРІВНЯЛЬНИЙ АНАЛІЗ П’ЯТИ БІЛИХ КНИГ ПРО КОСМОС. КNEU Chinese Studies (Kитаєзнавчі дослідження), (2), 19-31. https://doi.org/10.51198/chinesest2023.02.019
[16] The State Council Information Office of the People’s Republic of China (2022). China’s Space Program: A 2021 Perspective. SCIO, https://www.cnsa.gov.cn/english/n6465684/n6760328/index.html, dostęp 2024/07/21
[17] Kancelaria Prezydenta Federacji Rosyjskiej (2022). Ratification of the Russia-China intergovernmental agreement on cooperation in establishing the International Lunar Research Station. Kreml: http://en.kremlin.ru/acts/news/74254, dostęp 2024/07/21
[18] Jones, A. (2023). Emirati university signs up to China’s moon base project. SpaceNews: https://spacenews.com/emirati-university-signs-up-to-chinas-moon-base-project/, dostęp 2024/07/21
[19] Itzhayek, NK., Guzansky, Y. & Lavi, G. (2024). China–UAE Space Cooperation: Risk or Opportunity for Israel. INSS: www.inss.org.il/strategic_assessment/china-uae/ dostęp 2024/07/21
[20] Ling Xin (2024). Hungarian solar research lab signs up for China-led ILRS moon project. SCMP: https://www.scmp.com/news/china/science/article/3271365/research-body-eu-nato-state-joins-china-led-moon-project-ilrs dostęp 2024/07/21
[21] Karwowski, K. (2024). Jeden statek – różni kapitanowie. Grupa BRICS po rozszerzeniu, INE: https://ine.org.pl/jeden-statek-rozni-kapitanowie-grupa-brics-po-rozszerzeniu/, dostęp: 2024/08/20
[22] Lau, C. (2023). Russia proposes joint research module on space station for China, India, Brazil and South Africa. CNN, https://edition.cnn.com/2023/07/25/europe/russia-space-station-module-for-brics-intl-scn-hnk/index.html, dostęp: 2024/08/20
[23] Jones, A. (2021). China, Russia reveal roadmap for international moon base. SpaceNews, China, Russia reveal roadmap for international moon base, dostęp: 2024/08/20
Photo: Canva
