Rys historyczny
Chiny były przez wiele lat uważane za państwo rozwijające się, jednakże, przez ostatnie dekady Pekin przeszedł istotną transformację ekonomiczną i stał się jednym z najważniejszych graczy na międzynarodowej arenie technologicznej. Okres dojrzewania współczesnej techniki rakietowej zbiegł się z głębokimi zmianami w Chinach, a one same uznały technologie kosmiczne za jeden z potencjalnych motorów rozwoju naukowego, społecznego i militarnego. Dzisiaj Chińska Republika Ludowa uznawana jest za światowego lidera w ekonomii, wojsku oraz technologiach wysokich. Spektakularne i bardziej niezależne osiągnięcia dokonane przez chiński naród w ostatnich 20 latach stawiają pytania o rozwój innowacji i związane z nimi polityki publiczne w orientalnej strukturze władzy komunistycznej[1]. W dzisiejszych czasach, gdy nie ma miesiąca bez głośnych sukcesów w tej dziedzinie w Chinach, temat nabiera na znaczeniu. Rosną także zainteresowanie mechanizmami projektowania strategii i ich implementacji wspierających projekt[2]. Chińska Republika Ludowa wysłała swoją pierwszą misję kosmiczną w 1970 roku w ramach Liang Dan Yi Xing (Programu „Dwie Bomby i Satelita” 两弹一星), który to był tajnym projektem inżynieryjnym przeprowadzonym w celu uzyskanie broni jądrowej i termojądrowej oraz skutecznego środka dostarczania – międzykontynentalnej rakiety balistycznej[3]. Rozwój rakiet umożliwił dodatkowo możliwość umieszczenia satelity na orbicie, ale do wczesnych lat 90., kiedy projekt został wznowiony, nie Chińska Republika Ludowa odnosiła znaczących zysków z tego sukcesu[4] [5]. Rozpad ZSRR w 1991 roku i trudności finansowe Rosji w kolejnych latach stworzyły możliwość zakupu z Rosji zaawansowanych technologii kosmicznych, ale także procedur szkolenia chińskiego personelu technicznego i lotniczego oraz kopiowania infrastruktury rosyjskiej w Chinach. Nastąpił nowy początek, a tym razem zarówno chińscy inżynierowie, jak i interesariusze polityczni, poczuli silną odpowiedzialność za osiągnięcie sukcesu w eksploracji kosmos[6]. To uczucie w tej chwili przekłada się na politykę innowacji Chin i odzwierciedla się w krajowych strategiach rozwoju – planach pięcioletnich i dziesięcioletnich[7].
Najpierw stworzono rodzinę wydajnych i wiarygodnych systemów startowych – rakiet Długi Marsz – które zostały przetestowane w praktyce w każdym w tej chwili przygotowywanym scenariuszu misji kosmicznej. Od 1970 roku, kiedy zmodyfikowana wojskowa rakieta balistyczna została wystrzelona jako Długi Marsz 1, prawie 20 modeli rakiet zostało pomyślnie wdrożonych i realizuje loty orbitalne. Każdy z nich został zaprojektowany dla innego zadania, ładunku użytkowego i specyfikacji[8]. Drugim etapem rozwoju było przeprowadzenie bezpiecznej misji załogowej. Chińczycy w tym przypadku zaskoczyli świat w 2003 roku. w tej chwili Chińskie loty załogowe stały się rutyną, a począwszy od 2020 roku, kiedy to Chiny uruchomiły własną stację orbitalną Tiangong (天宫 – Pałac Niebiański) z rotacyjną, stałą obecnością tajkonautów, obecność na orbicie przyjęła charakter stały[9][10].
Misje kosmiczne i najważniejsze projekty
Sukces systemu rakietowego Długi Marsz oraz kapsuł załogowych Shenzhou skłonił Chiny Ludowe do poszukiwania kolejnych kamieni milowych osiągniętych wcześniej przez USA i ZSRR/Rosję w rozwoju zdolności kosmicznych.
Z perspektywy gospodarczej największe w tej chwili znaczenie ma globalny system nawigacji satelitarnej Beidou (北斗 – Wielka Niedźwiedzica) realizowany w trzech fazach od końca XX wieku i ukończony z rozmachem w roku 2018. System ten – analogiczny do amerykańskiego GPS czy Europejskiego Galileo, dostępny jest na całym świecie za darmo (pomijające cenę urządzenia odbiorczego). W pierwszej fazie (od 2000) obejmował on testowo terytorium Chin serwisowane przez cztery satelity-prototypy. W fazie drugiej, której testy rozpoczęto w roku 2007, sieć nawigacyjną rozpięto nad niemal całą Azją. Trzecia faza budowy w latach2015-2018 umożliwiła funkcjonowanie na całym świecie dzięki trzydziestu nowoczesnym satelitom Beidou 3. System ten stanowi istotny komponent chińskiej infrastruktury strategicznej – Strategiczne Siły Rakietowe Armii Ludowo-wyzwoleńczej wykorzystują go do celów nawigacyjnych dla triady nuklearnej, oraz symbol postępu technologicznego, uniezależniając ChRL w zapewnieniu krytycznych usług od USA[11].
Jak pokazuje dyskurs medialny, chiński podbój kosmosu jest nierozerwalnie związany narracyjnie i naukowo z rodzimą tradycją i symboliką. Z tej niejedynej, ale eksponowanej przyczyny Chiny intensywnie interesują się ziemskim Księżycem. Chiński Program Eksploracji Lunarnej CLEP nosi imię bogini Chang’e – 嫦娥[12]. Prowadzony jest od roku 2004, a jego dotychczasowy przebieg jest silnie eksponowany w przekazie zagranicznym. Jak dotąd Chinom w eksploracji Księżyca udało się zrealizować wszystkie założone cele: wejście na orbitę i badania okołoksiężycowe, lądowanie na powierzchni Księżyca i operacje łazika, lądowanie na niewidocznej stronie Księżyca i sukces komunikacji z aparatem tamże (misja Chang’e 4 w 2019 roku – szczególnie istotna, ponieważ żadne państwo wcześniej nie zrealizowało lądowania na niewidocznej stronie właśnie przez brak możliwości kontaktu. Chiny rozwiązały ten problem metodą komunikacji pośredniej dzięki sondy nośnej Queqiao 鹊桥 – Most Srok)[13]. Od roku 2021 wszystkie misje Chang’e zostały podporządkowane przedsięwzięciu ILRS (International Lunar Research Station) firmowanym przez Chiny, które we współpracy wielostronnej planują po 2030 budowę stałej placówki badawczej w pobliżu jednego z księżycowych biegunów. Baza ma, wzorem stacji kosmicznych, zapewnić stałą obecność człowieka na Księżycu i możliwość pogłębienia badań naukowych, szczególnie pomiarów geologicznych związanych z eksploatacją bogactw naturalnych Księżyca[14].
Ostatnim omówionym w notatce programem jest Tianwen (天问 – Niebiańskie Pytanie) czyli seria misji kosmicznych dedykowanych badaniom planet i innych ciał Układ Słonecznego. Jak dotąd zrealizowana została flagowa misja Tianwen 1 na Marsa[15], która w tej chwili prowadzona jest przez trzy urządzenia: sondę orbitalną, lądownik oraz dostarczony przez niego łazik marsjański Zhurong. Kolejne misje znajdują się w fazie koncepcyjnej obejmują badania: Pasa Asteroid (potwierdzona jako Tianwen 2), Wenus, systemu księżyców Jowisza oraz misję powrotną z próbkami z Marsa analogiczną do księżycowych (Mars Sample Return). Warto przyglądać się pomysłom i informacjom w odniesieniu do ostatniej z idei z uwagi na śmiałe deklaracje Chin o chęci wysłania załogowej misji marsjańskiej[16] [17]
Rozwój sektora kosmicznego w Chinach
Rys. 1. Chińska infrastruktura i gospodarka (by Krzysztof Karwowski)
Chiński biznes kosmiczny, operując na technologiach podwójnego przeznaczenia (ang. double use – rozwiązania cywilno-wojskowe), pozostawał w rękach państwowych gigantów – wielkich firm z branży lotniczo-zbrojeniowej, które powstały na fali reform przez przekształcenie specjalistycznych ministerstw ds. przemysłowych. Wyróżnić tutaj można trzy kluczowe: głównego organizatora programu kosmicznego – China Aerospace Science and Technology Corporation, CASC[18], głównego dostawcę statków i komponentów kosmicznych – China Aerospace Science and Industry Corporation, CASIC[19] oraz firmę z pogranicza lotnictwa i astronautyki Aviation Industry Corporation of China, AVIC[20]. Wszystkie trzy zarządzają podwykonawczą siecią podspółek celowych, biur, fabryk oraz zapleczem badawczym tzw. akademiami. Pomimo dominującej roli tych podmiotów, w 2014 roku doszło w Chinach do uwolnienia części kluczowych technologii oraz zezwolenia przez władze na rozwój działalności kosmicznej również przez sektor prywatny – doprowadziło to do narodzin kosmicznej branży startupowej z takimi firmami jak OneSpace, LinkSpace, iSpace czy Galactic Energy. W roku 2019 dwie pierwsze firmy z sukcesem przeprowadziły starty swpoch własnych rakiet, dołączając do światowej rewolucji „new space” – ożywienia zainteresowania branżą aeronautyczną oraz zaangażowaniem podmiotów niepaństwowych[21].
Jeśli chodzi o zaplecze naukowo-techniczne – z powodzeniem zapewniają je chińskie uniwersytety państwowe, politechniki i instytuty technologiczne. Do najbardziej aktywnych na tym polu instytucji cywilnych należą Szanghajski Uniwersytet Jiao Tong (SJTU), Politechnika Północnozachodnia w Xi’an (NWPU), Politechnika Pekińska (BIT) czy Uniwersytet Naukowo-techniczny Chin Środkowych Huanzhong w Wuhanie (HZUST). W zachodnich rankingach międzynarodowych liczba uczelni Państwa Srodka systematycznie rośnie w szczególności w niezbędnych dla rozwoju kosmonautyki dziedzinach STEM[22]. Wojskowe szkolnictwo wyższe reprezentują z kolei Narodowy Uniwersytet Techniki Obronnej NUDT w Changsha, Uniwersytet Kosmiczny przy Siłach Wsparcia Strategicznego PLASSF w Pekinie (SEU) czy Akademia Techniczna Sił Rakietowych w Xi’an[23]. angażuje się w program na wszystkich etapach od projektowania infrastruktury i sprzętu kosmicznego, przez przygotowanie i realizację misji, aż po obróbkę rezultatów badawczych[24].
Table 1. “Siedmiu Synów Obrony Narodowej” – ekskluzywne stowarzyszenie współpracy uniwersytetów technicznych nakierowanych na rozwój technologii zbrojeniowych, lotniczych i kosmiczno-rakietowych[25].
Rdzeń chińskiej infrastruktury stanowią cztery centra startowe (kosmodromy) wyposażone i dostosowane do każdego scenariusza misji kosmicznej. Ośrodki Jiuquan i Taiyuan w Chinach północnych są obiektami wojskowymi utworzonymi pierwotnie do celów testowania i opracowywania nowych pocisków rakietowych. Xichang w prowincji Syczuan w Chinach centralnych, również częściowo military, stanowi najbardziej wszechstronne centrum rakietowe. Został skonstruowany pod kątem pierwszego proponowanego programu załogowego ChRL. Najważniejszym aktualnie chińskim centrum startowym jest Wenchang na południowej, wyspiarskiej prowincji Hajnan. Działa od roku 2015 jako obiekt cywilny. Znaczenie ma tu dogodne położenie poniżej Zwrotnika Raka – starty tak blisko równika pozwalają ładunkom docierać na orbitę bez zbędnych manewrów, z wysoką prędkością nadaną, co przekłada się na oszczędność paliwa i dłuższą żywotność. Sukces kosmodromu Wenchang zachęcił Chiny do budowy piątego ośrodka – Xiangshan w zachodnich Chinach na przedmieściach portowego miasta Ningbo. Rejon ten znany jest z przemysłu zaawansowanej technologii, a otoczenie miejsca budowy wodą, jak w wypadku Wenchangu zapewnia dodatkowe bezpieczeństwo w wypadku nieudanego startu. Warto nadmienić, iż centrum Xiangshan tworzone jest z myślą o gwałtownie rosnącym sektorze prywatnych chińskich startupów rakietowych i satelitarnych, które miałyby wysyłać z niego własne misje[26].
Chiński program kosmiczny w kontekście Rosji
Obydwa kraje angażują się w rozwój zaawansowanych technologii kosmicznych, w tym rakiet, satelitów, sond kosmicznych i stacji orbitalnych. Rosyjski program kosmiczny, jako radziecka masa spadkowa, był chronologicznie pierwszy i osiągnął istotne sukcesy. Chiny zostały w latach 70. zaproszone do programu współpracy kosmicznej „Interkosmos” pod auspicjami ZSRR, jednak – z uwagi na trwającą rewolucję kulturalną oraz działania w przedsięwzięciu Indii i Wietnamu, nie były w nim specjalnie aktywne[27].
Sytuacja odwróciła się po zakończeniu Zimnej Wojny. Upadek ZSRR i trudności finansowe Rosji zbiegły się z transformacją gospodarczą Chin oraz ich ambicjami. Technologie kosmiczne stały się przedmiotem handlu i wymiany – do zdobytych tą drogą przez Chiny rozwiązań należą m.in. kapsuły Shenzhou oparte na systemach Sojuz czy procedury medyczne i szkoleniowe personelu latającego.
Jedynym oficjalnym przykładem współpracy agencji kosmicznych obu państw była wspólna misja marsjańska z 2011 roku. Wspólny lot sondy Fobos-Grunt z chińskim orbiterem Yinghuo 1 (萤火一号 – Świetlik-1) skończył się usterką rosyjskiego komponentu i nieopuszczeniem orbity[28]. Sondy pozostały na niskiej orbicie i spłonęły w atmosferze zimą 2012.
Szereg niepowodzeń Rosjan (wypadek stacji Mir, Mars 96, Fobos-Yinghuo, Luna 25)[29] w cieniu sukcesów ChRL może wskazywać na schyłkowy status rosyjskiego programu kosmicznego i wymianę roli Rosji z większościowego, na mniejszościowego partnera Chin. Faktem pozostaje zaproszenie przez Chiny Rosji do programu stacji księżycowej ILRS[30].
Konkluzje i wnioski
Cele Chin związane z kosmosem w ogólności można podzielić na wąskie i globalne. Do tych pierwszych należą: zwiększenie zaawansowania technologii komercyjnych satelitów w tak kluczowych usługach jak trudna do zakłócenia komunikacja i nawigacja oraz fotografia orbitalna, przewidywanie zmian klimatu czy zarządzanie kryzysowe. Dodatkowymi atutami cywilnego programu będą wrażliwe dane cenne z wojskowego punktu widzenia, w szczególności patenty i wdrożenia na rzecz systemów zbierania informacji wywiadowczych, precyzyjne systemy dowodzenia i kierowania na wypadek sytuacji konfliktowej, jak również nowe technologie silników kosmicznych dla potrzeb broni hipersonicznej i lotnictwa. jeżeli natomiast chodzi o chińskie ambicje globalne – program kosmiczny może się w nie wpisać jako symbol promocji chińskiego modelu rozwoju na globalnym południu. Prestiż i możliwości strategiczne są z kolei ważne jako wsparcie dla idei globalnego przywództwa Chin, ich kursu transformacji własnej gospodarki w innowacyjną i zieloną, oraz nacisku na terytorialną integralność i jedność w coraz bardziej rozwarstwiającym się ekonomicznie społeczeństwie.
Oficjalny budżet programu szacowany był na 8,9 miliarda $ w roku 2020; 11,9 miliardów USD w 2022[31] [32]. W związku z tym można oczekiwać kontynuacji wzrostu wydatków, jak również kolejnych, coraz ambitniejszych misji kosmicznych. Aktualnie (28 lutego 2024) na końcowym etapie przygotowania jest kolejna misja księżycowa Chang’e 6, której celem będzie lądowanie na niewidocznej stronie Księżyca i dostarczenie stamtąd próbek skał i gleby – kolejny nigdy wcześniej niewidziany manewr kosmiczny.
Tabela 2. Kalendarium[33]
1952
– Utworzenie Pekińskiego Instytutu Lotnictwa (późniejszy Uniwersytet Beihang) poprzez fuzję instytutów lotniczych z całych Chin.
1956
– Przedstawienie przez Qian Xuesena 12-letniego harmonogramu rozwoju chińskiego programu kosmicznego zaakceptowany przez KPCh. Powołanie V Akademii Badawczej skupionej na badaniach lotniczych i balistycznych.
1958
– Przemówienie Mao o uczynieniu Chin równymi supermocarstwom uznawane za symboliczny początek programu nuklearnego i satelitarnego zwanych zbiorczo „Dwie bomby i jeden satelita”.
1960
– Budowa poligonu doświadczeń rakietowych Nanhui na wyspie Pudong w Szanghaju, start pierwszej atmosferycznej rakiety sondażowej.
– Uruchomienie kosmodromu Guangde. Pierwszy lot na granicę atmosfery.
1961
– Powołanie Szanghajskiej Akademii Technologii Lotów Kosmicznych.
1963
– Uruchomienie najstarszego wciąż aktywnego kosmodromu Jiuquan.
1963
– Powołanie Chińskiej Akademii Technologii Pojazdów Kosmicznych CALT.
1966
– Udana próba wystrzelenia pocisku Dong Feng 2 i detonacja jego głowicy jądrowej na poligonie Lop Nur.
1968
– Powołanie Chińskiej Akademii Techniki Kosmicznej CAST.
– Uruchomienie kosmodromu Taiyuan w Shanxi.
– Utworzenie Pekińskiego Instytutu Medycyny Kosmicznej.
1970
– 24 kwietnia. Udany start rakiety kosmicznej Długi Marsz 1. Rakieta wyniosła pierwszego chińskiego satelitę Dong Fang Hong 1.
1974
– Pierwszy start rakiety Długi Marsz 2.
1975
– Umieszczenie na orbicie Fanhui Shi Weixing – pierwszego satelity rozpoznawczego.
1984
– Uruchomienie kosmodromu Xichang w Syczuanie.
1984
– Udany pierwszy start rakiety Długi Marsz-3.
1988
– Udany pierwszy start rakiety Długi Marsz 4.
1993
– Powołanie Chińskiej Narodowej Administracji Kosmicznej – CNSA.
1995
– Katastrofa rakiety Długi Marsz 2E, incydent zniszczenia satelity Apstar 2.
1996
– Katastrofa rakiety Długi Marsz 3B, incydent zniszczenia satelity Intelsat 708.
1999
– Program Shenzhou, pierwszy lot testowy jednostki załogowej Shenzhou 1.
2000
– Wystrzelenie satelity Beidou 1 jako pierwszego komponentu systemu nawigacja orbitalnej, pierwotnie w obszarze obejmującym Chiny.
2001
– Start Shenzhou 2, 8-dniowy lot ze zwierzętami i preparatami organicznymi,
2002
– Start Shenzhou 3, lot z manekinem, skafandrem kosmicznym oraz modułem ratunkowym rakiety.
– Start Shenzhou 4, lot z pełnym wyposażeniem potrzebnym człowiekowi.
2003
– Shenzhou 5, pierwsza misja załogowa z udziałem tajkonauty Yang Liweia.
– Double Star – misja satelity do badań magnetosfery w kooperacji CNSA-ESA.
2004
– Inicjacja fazy studyjnej programu księżycowego Chang’e.
2005
– Start Shenzhou 6, lot z załogą dwuosobową.
2006
– Program Yaogan – system satelitów rozpoznania sygnałowego i obrazowego.
2007
– Próba broni antysatelitarnej, zniszczenie satelity FY-1C przez broń kinetyczną.
– Wystrzelenie pierwszego satelity Beidou 2 (nawigacja na obszarze Azji).
– Sonda księżycowa Chang’e 1 dociera na orbitę Księżyca.
2008
– Start Shenzhou 7 z trzema tajkonautami, pierwszy chiński spacer kosmiczny.
2010
– Sonda kosmiczna Chang’e 2 dociera na orbitę Księżyca.
2011
– Pierwszy lot bezzałogowego miniaturowego wahadłowca Shenlong CSSHQ.
– Umieszczenie na orbicie laboratorium orbitalnego Tiangong 1
– Start Shenzhou 8, udana próba cumowania do Tiangong 1.
2012
– Misja sondy Chang’e 2 zostaje wydłużona poprzez skierowanie w głęboki kosmos, testowanie systemu kontroli i komunikacji oraz zbadania asteroidy Toutatis.
– Start Shenzhou 9, Liu Yang pierwszą Chinką w kosmosie.
2013
– Start Shenzhou 10.
– Misja Chang’e 3, lądowanie lądownika i łazika Yutu-1.
– Program Gaofen – konstelacja satelitów obserwacji Ziemi w wysokiej rozdzielności, oficjalnie w celach rolnych i ochrony środowiska, potencjalnie wywiadowczych.
2015
– Powstaje OneSpace – pierwsza prywatna firma kosmiczna w Chinach.
– Pierwszy start rakiety Długi Marsz 6.
– Pierwszy start rakiety Długi Marsz 11. Rakieta zdolna jest „zimnego odpalenia” na wyrzutniach mobilnych, kołowych, ze statków i okrętów podwodnych.
– Rozpoczęcie budowy globalnego systemu nawigacji Beidou 3
2016
– Uruchomienie kosmodromu Wenchang na wyspie-prowincji Hajnan.
– Pierwszy start rakiety Długi Marsz 7.
– Wystrzelenie satelity łączności kwantowej Mozi / QUESS
– Ukończenie budowy 500-metrowego radioteleskopu Tianyan / FAST.
– Pierwszy start rakiety Długi Marsz 5 (przełożony z 2014).
– Umieszczenie na orbicie laboratorium orbitalnego Tiangong 2.
– Start Shenzhou 11
2017
– Deorbitacja Tiangong 1.
– Start pojazdu towarowego Tianzhou 1 i autonomiczne cumowanie do Tiangong 2.
– Wystrzelenie teleskopu rentgenowskiego Huiyan
2018
– Umieszczenie w punkcie libracyjnych Księżyca sondy nośnej Queqiao na potrzeby łączności z niewidoczną stroną Księżyca.
2019
– Pierwsze w historii lądowanie lądownika Chang’e 4 i łazika Yutu-2 na niewidocznej stronie Księżyca. – —-Sukces łączności z niewidoczną stroną Księżyca.
– Pierwszy start prywatnej chińskiej rakiety Hyperbola 1 firmy i-Space.
2020
– Start misji Tianwen 1 w kierunku Marsa.
– Pierwszy start rakiety Długi Marsz 11 z platformy oceanicznej na Morzu Żółtym.
– Misja Chang’e 5, lądowanie sondy na Księżycu i wysłanie zebranych próbek (ok. 2 kg) w kapsule powrotnej na Ziemię.
– Pierwszy start rakiety Długi Marsz 8.
2021
– Umieszczenie na orbicie pierwszego modułu stacji kosmicznej Tiangong – Tianhe.
– Lądowanie na Marsie lądownika Tianwen i łazika Zhurong.
– Start Shenzhou 12, 3-miesięczna misja załogowa do stacji Tiangong – Tianhe.
– Próby lotów orbitalnych pojazdów hipersonicznych – interpretacja USA: broń, tłumaczenie Chin: pojazdy kosmiczne wielokrotnego użytku.
– Start Shenzhou 13, 6-miesięczna misja załogowa do stacji Tiangong – Tianhe.
– Podpisanie memorandum na budowę Międzynarodowej Księżycowej Stacji Badawczej ILRS między Chinami, a Rosją.
2022
– Start Shenzhou 14.
– Ukończenie budowy stacji Tiangong.
– Start Shenzhou 15.
2023
– Starty misji Shenzhou 16, potem 17 – półroczne stałe tury załóg na orbicie.
– Udana próba pierwszej rakiety wielkokrotnego użytku.
– Rozpoczęcie przygotowań do misji Chang’e 6
[1] Góralczyk, B. (2022). Nowy długi marsz: Chiny ery Xi Jinpinga (Wydanie II zaktualizowane.). Dialog.
[2] Karwowski, K. Visvizi, A., Troisi, O. (2023). „Explaining China’s pivots and priorities through the aerospace industry development strategy”. In: Visvizi A., Troisi, O. & Corvello, V. (eds) Research and Innovation Forum 2023. Navigating Shocks and Crises in Uncertain Times—Technology, Business, Society. DOI: 10.1007/978-3-031-44721-1_41
[3] Karwowski, K. (2022). “Chiński Rozwój Technologii Kosmicznych. Ze smokiem do gwiazd“. In: Lesiczka, A. & Greniewska, N. „Między wschodem, a zachodem, między północą a południem 5″. Wydawnictwo Campidoglio Warszawa, w procesie wydawniczym.
[4] Woodrow Wilson International Center for Scholars. Chinese Nuclear History, https://digitalarchive.wilsoncenter.org/collection/105/chinesenuclear-history, dostęp: 2024/02/20
[5] Karwowski, K. (2024). „The Competition Among Stars: Case Studies of American-Russian-Chinese Rivalry in Space Exploration”. In Pietrzak, P. [Ed.] Dealing With Regional Conflicts of Global Importance (Chapter 16). IGI Global Publishing, Hershey PA 2024, w procesie wydawniczym.
[6] Harvey B. (2004). China’s Space Programme: From Conception to Manned Space Flight. Praxis Publishing Chichester.
[7] Kenderdine, T. (2017). China’s industrial policy, strategic emerging industries and space law: China’s industrial policy. Asia & the Pacific Policy Studies, 4(2), 325–342. https://doi.org/10.1002/app5.177
[8] Ng, T. (2022), China-US space race heats up as Chinese firm plans over 40 launches this year, SCMP: https://www.scmp.com/news/china/military/article/3162196/china-us-space-race-heats-chinese-firmplans-over-40-launches, dostęp: 2024/02/20
[9] Lu, Y. (2021), Progress and International Cooperation China Manned Space Program, CMSP Overview 2021-8
[10] Kanawka, K. Program Shenzhou – 20 lat. https://kosmonauta.net/2019/11/program-shenzhou-20-lat/, dostęp: 2024/02/20
[11] Huang, H. & Arranz, A. (2020) China’s Global Navigation System, SCMP, https://multimedia.scmp.com/infographics/news/china/article/3098087/beidou-satellite/index.html?src=article-launcher, dostęp: 2024/02/20
[12] Future Chinese Lunar Missions, NASA, https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/lunar/cnsa_moon_future.html, dostęp: 2024/02/28
[13] Chang’e 5 LSR, NASA, https://nssdc.gsfc.nasa.gov/nmc/spacecraft/display.action?id=2020-087A, dostęp: 2024/02/28
[14] ILRS Guide for Partnership, China National Space Administration, https://www.cnsa.gov.cn/english/n6465652/n6465653/c6812150/content.html, dostęp: 2024/02/28
[15] Jones, A. (2020) Tianwen-1 launches for Mars, marking dawn of Chinese interplanetary exploration, Space News, https://spacenews.com/tianwen-1-launches-for-mars-marking-dawn-of-chinese-interplanetary-exploration/, dostęp: 2024/02/28
[16] China plans its first Mars crew mission to Mars, Reuters, https://www.reuters.com/business/aerospace-defense/china-plans-its-first-crewed-mission-mars-2033-2021-06-24/, dostęp: 2024/02/28
[17] Tiwari, S. (2022) Beating NASA, China Set To Become 1st Country To Get Martian Sample Back On Earth, Euroasian Times, https://www.eurasiantimes.com/martian-samples-china-set-to-beat-nasa-esa-to-get-mars-soil/, dostęp: 2024/02/28
[18] Strona WWW CASC, https://english.spacechina.com/ , dostęp: 2024/02/27
[19] Strona WWW CASIC, https://english.spacechina.com/, dostęp: 2024/02/27
[20] AVIC, https://www.facc.com/en/Company/AVIC, dostęp: 2024/02/27
[21] Jones, A. (2019) Chinese companies OneSpace and iSpace are preparing for first orbital launches, https://spacenews.com/chinese-companies-onespace-and-ispace-are-preparing-for-first-orbital-launches/, dostęp: 2024/02/27
[22] Science, Technology, Engineering & Mathematics – nauki ścisłe, techniczne, inżynieryjne i matematyczne
[23] China Defence University Tracker, ASPI, https://unitracker.aspi.org.au/, dostęp: 2024/02/26
[24] Emily S. Weinstein E.S., Lee, C., Fedasiuk, R. and Puglisi, A. (2022) Data Brief: China’s State Key Laboratory System. A View into China’s Innovation System, CSET
[25] De Bruijn A. (2021), How TU Delft unintentionally helps the Chinese army, DELTA, https://www.delta.tudelft.nl/article/how-tu-delft-unintentionally-helps-chinese-army, dostęp: 2024/02/26
[26] Woo R., Zhang L., Gao L.; Birsel R. (2021), China begins construction of its fifth rocket launch site, Reuters, https://www.reuters.com/article/us-space-exploration-chinaidUSKBN2BV0CF, dostęp: 2024/02/26
[27] Interkosmos znaczy współpraca, Praca zbiorowa, Biblioteczka Skrzydlatej Polski, W.Komunikacji i Łączności 1985, s. 266
[28] Świetlik Marsa 1, ASTRONAUTILUS, http://lk.astronautilus.pl/sondy/yh1.htm, dostęp: 2024/02/26
[29] Wall, M. (2023) Moon orbiter spots crash site of Russia’s failed Luna-25 lander, https://www.space.com/russia-luna-25-moon-crash-site-lro-photos, dostęp: 2024/02/26
[30] Fan, A. (2023) China-Russia lunar base collaboration 'a perfect match, Global Times, https://www.globaltimes.cn/page/202311/1302828.shtml, dostęp: 2024/02/26
[31] Azarova N. (2021), In the New Space Race, Will Russia and China Triumph Over America?, Carnegie E., https://carnegiemoscow.org/commentary/86094, dostęp: 2024/02/26
[32] Armstrong, M. (2023) The Governments With the Largest Space Budgets, Statista, https://www.statista.com/chart/29454/governments-with-the-largest-space-budgets/, dostęp: 2024/02/26
[33] Karwowski, K. Chiński program kosmiczny – historia rozwoju, perspektywy. Praca magisterska obroniona w Zakładzie Sinologii Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2022.
Photo:Canva
![Atak dżihadystów w stolicy Afrykańskiego państwa [+VIDEO]](https://kresy.pl/wp-content/uploads/2020/07/Mali.jpg)
