Czas zmiany unijnego zaangażowania w Azji Centralnej?

W ostatnich latach UE zmieniła sposób postrzegania Azji Środkowej. Kulminacją tych wysiłków był niedawno pierwszy szczyt przywódców UE-Azja Środkowa. Pod koniec października przewodniczący Rady Europejskiej Charles Michel złożył pierwszą oficjalną wizytę w Astanie i spotkał się z przywódcami wszystkich pięciu państw Azji Środkowej — Kazachstanu, Kirgistanu, Tadżykistanu, Turkmenistanu i Uzbekistanu.

Szczyt przywódców UE-Azja Środkowa odbył się po raz pierwszy, ponieważ znaczenie Rosji w Azji Środkowej osłabło w wyniku niesprowokowanej wojny z Ukrainą. Michel nazwał szczyt „czymś więcej niż tylko dialogiem między dwoma regionami” i podkreślił, iż te dwa regiony „zbliżają się do siebie”.

Przebywając w stolicy Kazachstanu, Michel wezwał także do ściślejszej współpracy między UE a Azją Środkową, dodając, iż oczekuje na zaplanowaną na 18 listopada konferencję UE na temat łączności w Azji Środkowej w Samarkandzie, w której uczestniczył wysoki przedstawiciel UE do spraw zagranicznych i polityki bezpieczeństwa Josep Borrell.

Przyczyny zwiększonego zaangażowania

UE kieruje się geopolitycznymi ambicjami dostosowania swojego statusu drugorzędnego podmiotu w regionie, który rozciąga się na strategicznym obszarze geograficznym w sercu Eurazji, graniczącym z Rosją od północy, Chinami od wschodu oraz Afganistanem i Iranem od południa.

Do tej pory region był w dużej mierze postrzegany przez pryzmat wielkiej gry między trzema wielkimi mocarstwami — Rosją, Chinami i Stanami Zjednoczonymi. Ta trójka próbowała zdominować region w pogoni za swoimi w dużej mierze rozbieżnymi interesami, stosując klasyczną taktykę dziel i rządź. Rosja z uporem dąży do utrzymania silnej obecności w regionie, tworząc sojusze bezpieczeństwa i gospodarcze – Organizację Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym (OUBZ) i Euroazjatycką Unię Gospodarczą (EUG).

Chiny z kolei pożyczyły Azji Środkowej miliardy na budowę dużych projektów importowo-eksportowych i połączeń dostaw energii w ramach Inicjatywy Pasa i Szlaku (BRI), które uzupełniają jej ambicje gospodarcze i geopolityczne. Tymczasem Stany Zjednoczone starały się wspierać neoliberalne instytucje w państwach Azji Środkowej i rozwijać je na drodze do demokracji i gospodarki rynkowej.

W przeciwieństwie do tych mocarstw UE nie miała znaczących interesów geopolitycznych w Azji Środkowej. Z tego powodu UE objęła Azję Środkową szerszą europejską polityką sąsiedztwa. Jednak wraz z rosnącą asertywnością Chin i Rosji w Azji Centralnej UE zaczęła ponownie zastanawiać się nad kierunkiem swojej polityki zagranicznej, biorąc pod uwagę różnice między państwami regionu. Doprowadziło to do przyjęcia w 2019 r. nowej strategii wobec Azji Środkowej.

Przed wizytą w Kazachstanie i Uzbekistanie 30 października niemiecka minister spraw zagranicznych Annabella Baerbock oświadczyła, iż ​​Niemcy nie chcą, aby Azja Środkowa była „zakuta w kaftan bezpieczeństwa na froncie Rosji lub zależna od Chin”. Wypowiedź ta dobitnie pokazała geopolityczne aspiracje zarówno Niemiec, jak i UE do udziału w nowej „wielkiej grze” mającej na celu zapobieżenie nieskrępowanemu wzrostowi wpływów rosyjskich i chińskich w regionie.

Nowe umowy i partnerstwa

UE zamierza zintensyfikować współpracę z Azją Środkową, aby zrealizować swoje geoekonomiczne ambicje zwiększenia łączności euro-azjatyckiej za pośrednictwem której towary, ludzie i usługi mogą swobodnie przepływać. Chociaż UE nie wprowadziła własnego projektu szlaku transportowego w Azji Centralnej, jest mocno zaangażowana w sferę łączności. Jednak Bruksela była bierna w wspieraniu chociażby rurociągów na dnie Morza Kaspijskiego i Morza Czarnego pozostając w tyle za chińskim BRI i kierowaną przez Rosję EAEU. Pod koniec 2018 r. UE przedstawiła swoją strategię na rzecz połączenia Europy i Azji, przedstawiając konkretne propozycje i inicjatywy polityczne mające na celu poprawę łączności energetycznej, transportowej, cyfrowej i międzyludzkiej w Eurazji.

Zatwierdzając zmienioną strategię dotyczącą Azji Środkowej, UE uznała strategiczne znaczenie Azji Środkowej w jej globalnych wysiłkach na rzecz wzmocnienia trwałej, kompleksowej i opartej na zasadach łączności w Eurazji. W tym celu UE zamierzała zacieśnić stosunki z państwami Azji Środkowej dzięki podejścia dwustronnego opartego na szeroko zakrojonych i wzajemnie korzystnych umowach o wzmocnionym partnerstwie i współpracy (EPCA), co zostało podkreślone w ramach podejścia regionalnego z uwzględnieniem wyjątkowych cech każdego kraju w regionie.

UE wdrożyła EPCA z Kazachstanem, a także podpisała tymczasową umowę handlową z Turkmenistanem. W lipcu 2022 r . UE i Uzbekistan pomyślnie zakończyły trzyletnie rozmowy i podpisały nową umowę EPCA w Brukseli. Ponadto zrewidowana strategia UE wobec Azji Centralnej głosi, iż Bruksela jest również zaangażowana w realizację EPCA z innymi zainteresowanymi państwami Azji Centralnej — Kirgistanem i Tadżykistanem. Pod koniec 2021 r. przewodnicząca Komisji Europejskiej Ursula Von der Leyen zapowiedziała, iż ​​UE zmobilizuje do 300 mld euro inwestycji na uruchomienie nowej inicjatywy w zakresie łączności — Global Gateway na lata 2021-2027. Daje też sygnały, iż w najbliższych latach UE będzie rozwijać sieci z różnymi państwami w różnych częściach świata by rozszerzyć je na kraje Azji Środkowej.

Aspekt bezpieczeństwa

UE zamierza zacieśnić współpracę w zakresie wyzwań związanych z bezpieczeństwem w państwach Azji Środkowej i Afganistanie. UE jest szczególnie zainteresowana zacieśnieniem współpracy z państwami Azji Środkowej w zakresie zwalczania takich wspólnych kwestii związanych z bezpieczeństwem, jak radykalizacja postaw, brutalny ekstremizm, terroryzm, zagrożenia hybrydowe i cybernetyczne oraz bezpieczeństwo i ochrona jądrowa. Podczas oficjalnej wizyty Michela w Astanie pod koniec października przywódcy UE i Azji Środkowej zwrócili uwagę na potencjał współpracy w zakresie zarządzania granicami i bezpieczeństwa, wspólnej walki z terroryzmem, międzynarodową przestępczością zorganizowaną i handlem narkotykami, przemytem migrantów i innymi nowymi zagrożeniami zgodnie z uniwersalnymi zasadami.

Nagłe wycofanie sił amerykańskich z Afganistanu i następujący po nim upadek rządu Republiki Afganistanu zaniepokoiły zarówno Azję Środkową, jak i UE; Afganistan mógł stać się źródłem zagrożeń dla regionalnego i międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Uznając kluczową rolę Azji Środkowej w globalnych wysiłkach na rzecz promowania sprzyjającego włączeniu społecznemu pokoju, bezpieczeństwa i zrównoważonego rozwoju w Afganistanie oraz podkreślając, iż wysiłki te powinny przynieść korzyści regionowi, UE zamierza zachęcać do bliższej łączności między Azją Środkową a Azją Południową przez Afganistan.

Zaangażowanie UE jest motywowane jej interesami geopolitycznymi mającymi na celu zapobieżenie wzrostowi wpływów Rosji i Chin, oraz jej wewnętrznymi obawami dotyczącymi stawienia czoła wyzwaniom bezpieczeństwa w Azji Środkowej i poza nią. Nowe ambicje UE dadzą państwom regionu szansę na zintensyfikowanie wszechstronnych partnerstw z UE, która może odegrać pozytywną rolę w regionie, oferując alternatywę dla Moskwy i Pekinu oraz pomagając państwom Azji Środkowej w dywersyfikacji ich gospodarek i połączeń regionalnych.

W tym kontekście ambicja UE, by zmienić status drugorzędnego gracza wymaga konkurowania z Rosją i Chinami, a także z innymi wschodzącymi potęgami regionalnymi w regionie, takimi jak Turcja, Indie i Iran.

Kacper Ochman

Kaukaz Południowy i Azja Centralna to obszary, które leżą w obszarze moich zainteresowań już od czasów studiów. Bezpośrednią inspiracją dla mnie do stworzenia bloga były podobne platformy prowadzone przez ekspertów zajmujących się innymi regionami. Kierunek Kaukaz to miejsce gdzie będę dzielił się obserwacjami i analizami. Chciałbym aby moje wpisy były interesujące i interesujące zarówno dla osób nieobytych z tematyką wschodnią jak również osób znających temat od podszewki.