Jeden statek – różni kapitanowie. Grupa BRICS po rozszerzeniu

Zdjęcie: pexels-pixabay-41949

Analiza w skrócie:

• BRICS – format polityczno-gospodarczy Brazylii, Rosji, Indii, Chin i RPA – został rozszerzony w tym roku o nowych członków. Egipt, Etiopia, Emiraty Arabskie i Iran dołączyły do forum. Wbrew zapowiedziom z wejścia wycofała się Argentyna, a Arabia Saudyjska do dziś nie potwierdziła oficjalnie swojego członkostwa.
• Współpraca obejmuje m.in. rozwój inwestycji (New Development Bank), infrastruktury i sportu, jednak najważniejsze inicjatywy np. Pogłębiona kooperacja bankowa, cyfrowa i w zakresie bezpieczeństwa wciąż pozostają przedmiotem deklaracji bez realnych działań.
• Państwa-założycieli łączy poszukiwanie alternatywnego do USA sposobu uprawiania polityki, dzieli natomiast stosunek do głębszej integracji, szczególnie, kiedy ta coraz intensywniej forsowana jest przez Chiny.
• ChRL odpowiada za ok. 2/3 PKB całej organizacji.

Wraz z rozszerzeniem o pięć nowych państw na początku stycznia 2024 roku grupa BRICS (Brazil, Russia, India, China & South Africa – akronim utworzony od pierwszych liter nazw państw założycielskich) podwoiła swoją liczebność. Blok, którego narodziny prognozowały amerykańskie banki[1] od roku 2001, został utworzony w roku 2006 przez cztery pierwsze państwa definiujące siebie jako “rynki wschodzące” z Rosją powracającą do światowej gry ekonomicznej, oraz pozostałe kraje aspirujące do czołówki. Ze stowarzyszenia dynamicznych ekonomii opartych na surowcach (Rosja), drzemiącym w ludnych populacjach potencjale (Chiny i Indie jako najludniejsze państwa globu) oraz wiodącej roli politycznej w swoich regionach, BRICS powoli stawał się jednak klubem zrzeszającym niechętne kolektywnemu Zachodowi autokracje najpierw pod auspicjami Moskwy, a w ostatnich latach coraz bardziej asertywnego Pekinu. Wraz z kolejnymi aplikacjami i obserwacjami wysyłanymi do organizacji, na szczycie w Johannesburgu (sierpień 2023) zdecydowano o przyjęciu nowych członków, co było drugim rozszerzeniem od powstania formatu.

Historia i najważniejsze inicjatywy

Do spotkania czterech pierwszych państw – BRIC – doszło w Jekaterynburgu w czerwcu 2006 celem przedyskutowania bieżącej sytuacji ekonomicznej, recesji gospodarczej oraz potrzeby uwspólniania narracji przywódców rynków wschodzących[2]. Na kolejnym szczycie w 2010 roku gościnnie wystąpiła RPA jako obserwator i potencjalny kandydat[3].

BRICS nie posiada sekretariatu. Jedynymi instytucjonalnymi filarami organizacji są zaproponowany w 2013 i utworzone w 2014 instytucje finansowe: New Development Bank oraz mechanizm BRICS Contingent Reserve Arrangement. Obydwa zostały powołane w ramach tzw. Deklaracji z Fortelazy, w której zawarto zapisy o współpracy gospodarczej państw, wzajemnej uznawalności dyplomów, wspólnego finansowania projektów infrastrukturalnych i celów zrównoważonego rozwoju (SDGs)[4].

Typowe jest organizowanie połączonych szczytów w połączeniu z innymi międzyrządowym forum na czele którego stoi gospodarz szczytu, a w których stowarzyszone są wszystkie lub większość państw formatu BRICS. Pierwszym przykładem był połączony szczyt z udziałem Szanghajskiej Organizacji Współpracy (SCO) oraz EuroAzjatycką Unią Gospodarczą (EAEU) w Ufie w lipcu 2015. Innym takim szczytem było spotkanie w Benaulim w Indiach w 2016 w kooperacji z Międzysektorową Inicjatywą Technicznej i Ekonomicznej Współpracy Zatoki Bengalskiej (BIMSTEC) czy szczyt w Xiamen w 2018, gdzie Chiny zaprosiły członków Dialogu Rynków Wschodzących i Państw Rozwijających) (EMDCD)[5].

W 2016 kraje podpisały tzw. Deklarację z Goa jako dokument kończącym ósmy szczyt[6]. Z kolei na 10. Szczycie (czerwiec 2018) goszczonym przez RPA w Johannesburgu poruszono kwestię „rising industries” oraz miejsca państw BRICS na rynku wysokich technologii. Obrady kontynuowano rok później w Brasilii, gdzie 11. Szczyt zdominowały hasła współpracy technologicznej i innowacyjnej czy pierwsze pomysł wspólnej waluty cyfrowej.

Szczyty w kryzysie pandemicznym, których gospodarzami były Rosja (2020) i Indie (2021) odbyły się online. Kolejne stacjonarne spotkanie (14. Szczyt) w Pekinie w 2022 roku zaowocowało ideą powołania wspólnej rezerwy koszykowej walut jako przeciwwagi dla monopolu dolarowego.

Ostatni szczyt w 2023 komentowano głośno ze względu na internetowe przemówienie Władimira Putina, który nie przybył na spotkanie w obawie przed zarzutami Międzynarodowego Trybunału Karnego[7].

Ukoronowaniem tego szczytu (ponownie Johannesburg, RPA) było bezprecedensowe zaproszenie do współpracy sześciu krajów: Arabii Saudyjskiej, Argentyny, Egiptu, Etiopii, Iranu i Zjednoczonych Emiratów Arabskich – ZEA dołączających od 1 stycznia roku następnego[8].

Na krótko przed tą datą, po wyborach prezydenckich i wygranej Javiera Millei z wejścia do BRICS wycofała się Argentyna[9]. Również Arabia Saudyjska ratyfikowała umowę, ale dotychczas nie dołączyła; na początku roku saudyjska telewizja państwowa ogłosiła wstąpienie do organizacji, po czym usunęła komunikat, informacje pozostają sprzeczne w kwestii rzeczywistego dołączenia[10][11].

Do inicjatyw wartych zauważenia należy ponadto zaliczyć: projekt podwodnego systemu komunikacji światłowodowej BRICS Cable (4. Szczyt w New Delhi, 2012), BRICS Games – corocznych multidyscyplinarnych mistrzostw sportowych organizowanych przez kraje członkowskie od 2017, czy proponowany od 2015 system rozliczeń finansowych alternatywny do zachodniego SWIFT. Z powodu różnych wizji działania oraz istnienia własnych systemów w co najmniej trzech krajach BRICS (Brazylia i Rosja opracowują, Chiny wdrożyły częściowo CIPS – Cross-border Interbank Payment System) nie doczekał się on jak dotychczas wspólnego planu ani choćby stanowiska[12].

Gospodarka

Członkowie BRICS – przeważająco kraje duże, różnorodne i przez to federalne – reprezentują całe spektrum gospodarcze: od potentatów produkcji światowej, przez dostawców kluczowych surowców, po państwa w skomplikowanej sytuacji ekonomiczno-społecznej. Do tego grona należą druga (Chiny), piąta (Indie), dziewiąta (Rosja) i jedenasta (Brazylia) spośród największych gospodarek świata.

Tabela 1. Państwa-założyciele BRICS – PKB i ludność. Dane Banku Światowego[13]

Tabela 2. Nowi członkowie BRICS – zestawienie PKB i ludności. Dane Banku Światowego

Aż cztery kraje uczestniczące kluczową część swoich dochodów pozyskują z handlu surowcami, głównie energetycznymi (ropa naftowa i gaz ziemny, produkty paliwowe i ropopochodne – trzy kraje OPEC i Rosja)[14], węgla (Chiny i Rosja), rudami metali (Brazylia: 2. miejsce w wydobyciu żelaza i manganu, 3. a rynku cyny) czy kamieni szlachetnych (diamenty z RPA, brazylijskie szmaragdy)[15]. Siedem państw formatu korzysta w różnym stopniu z energii jądrowej. Chiny, Brazylia i Emiraty Arabskie są ponadto ważnymi graczami na rynku odnawialnych źródeł energii (Chiny w praktyce zdominowały rynek komponentów fotowoltaicznych na świecie – ok. 80% światowej produkcji w 2023)[16]. Rośnie także udział państw BRICS w sferze zaawansowanych technologii. Posiadająca masę spadkową po ZSRR Rosja intensywnie modernizuje w ostatnich latach przemysł zbrojeniowy i rakietowy. Brazylijski Embraer jest jednym z wiodących producentów lotniczych na świecie. Chiny są największym na świecie rynkiem cyfrowym nasyconym technologiami gigantów software i hardware. Niewielkie w porównaniu z innymi krajami Emiraty Arabskie budują swoją markę jako łączącego świat hubu transportowego i technologicznego, a Arabia Saudyjska kreuje się na lidera transformacji energetycznej, pozostając jednocześnie eksporterem ropy naftowej. Trzy z państw BRICS (Rosja, Chiny i Indie) posiadają zaawansowane programy kosmiczne z pełnymi zdolnościami wynoszenia ładunków na orbitę oraz prowadzenia misji orbitalnych i międzyplanetarnych[17].

Najważniejszymi centrami finansowymi grupy są: Szanghaj, Shenzhen i Hongkong (Chiny), Rijad (Arabia Saudyjska), Mumbaj (Indie), Johannesburg w RPA czy emiracki Dubaj gdzie mieszczą się największe ze światowych giełd. Wspomniany wcześniej New Development Bank ma centralę w Szanghaju, a jego cele i struktura są podobne do innych multilateralnych instytucji bankowych np. Banku Światowego. Analogicznie do niego NDB posiada radę gubernatorów i wielopoziomowe zarządzanie, a jego misją jest wspieranie projektów międzynarodowych, poprawa jakości życia czy wypełnianie SDGs, posiada jednak dużo mniejszy zasięg działania ograniczony do członków BRICS oraz mniejsze zasoby (kapitał startowy wysokości 100 miliardów USD dzielony parytetowo)[18]. Jako 10-letnia instytucja, NDB wciąż jest stosunkowo mały; od inauguracji zatwierdził środki na kwotę 30,23 miliardów USD, w tym 2,7 miliarda w 2022. Grupa Banku Światowego dla porównania w tym samym roku zmobilizowała 70,8 miliarda USD[19][20][21]

Zdolności militarne

W skład BRICS wchodzą dwaj stali członkowie Rady Bezpieczeństwa ONZ (Chiny i Rosja), trzy oficjalne potęgi nuklearne – Chiny, Rosja, Indie, Iran jako aspirujące mocarstwo jądrowe, oraz RPA, która pozbyła się posiadanych głowic atomowych.

Spośród członków prawdziwie globalnym mocarstwem wojskowym pozostaje Rosja dysponujące pełnoskalową triadą nuklearną, oceaniczną flotą (z zaawansowanymi technicznie okrętami podwodnymi), lotnictwem dalekiego zasięgu i rozbudowaną wojskową infrastrukturą kosmiczną. Ważnym graczem są Chiny z największymi liczebnie siłami na świecie, z próbami broni hipersonicznej, czy gwałtownie rozbudowującą się marynarką wojenną posiadającą siły przybrzeżne oraz dwie grupy bojowe lotniskowców (trzeci w przygotowaniu do służby). Na szczególną uwagę zasługują także Indie i Brazylia, których duże siły zbrojne skutecznie wdrażają krajowe i importowane z zagranicy systemy uzbrojenia – Indie posiadają atomowe okręty podwodne, Brazylia pracuje nad okrętowymi reaktorami do celów napędowych.

Pozostałe kraje tj. Iran, Arabia, RPA, Etiopia czy Egipt są mocarstwami regionalnymi często z unikalnymi możliwościami wynikającymi z ich środowiska geopolitycznego np. pozbawiona dostępu do wybrzeża Etiopia skupia się na rozbudowie armii lądowej wspieranej z powietrza, Iran posiada zaawansowany program balistyczny oraz służby specjalne – oba będące przedmiotem międzynarodowej debaty o bezpieczeństwie na Bliskim Wschodzie. Wyposażenie mniejszych armii BRICS w większości stanowi spadek po Zimnej Wojnie lub pochodzi z importu np. sprzęt Królewskich Saudyjskich Sił Zbrojnych w większości zakupiono w USA, uzbrojenie Egiptu pochodzi z Francji, Etiopia operuje radzieckimi modelami samolotów i wozów bojowych, itp. Niewielką, ale konsekwentnie rozwijaną armię organizują Emiraty aspirujące do roli brokera bezpieczeństwa w Zatoce Perskiej. Inwestycje obronne projektowane są na zwiększenie mobilności, wykorzystanie technologii dronowych, rozpoznanie satelitarne oraz precyzyjne uderzenia lotnicze.

Wnioski na przyszłość i kierunki rozwoju BRICS

BRICS jest wciąż luźnym układem o niskim poziomie formalizacji i instytucjonalizacji. Pozostając grupą spajającą państwa liderskie różnych makroregionów, wykazuje wrażliwość na ich różnice zdań (Chiny-Indie, Chiny-Rosja, niskie zainteresowanie Brazylii). Cele organizacji mają charakter bardzo ogólnych założeń często pozostających w sferze deklaracji, czym różnią się od projektów multilevel governance jak Unia Europejska. Zacieśnianie relacji jest blokowane przez wzajemną nieufność partnerów względem siebie, a liczba pól potencjalnych kolizji interesów wzrasta, zamiast maleć (technologie, wpływy w prawodawstwie dot. AI, Morze Południowochińskie, spory terytorialne w Himalajach, demografia i nierówności społeczne jako wyzwanie w niemal wszystkich krajach formatu).

Spadek gospodarczego znaczenia Rosji w wyniku inwazji na Ukrainę może odbijać się na sile jej głosu w przyszłym kształtowaniu BRICS.

Z większym prawdopodobieństwem można więc oczekiwać mniej sformalizowanego charakteru organizacji nastawionego na kontakty międzyrządowe/międzyministerialne i współpracę finansową faworyzującą Chiny jako głównego płatnika i dostawcę technicznych usług (kwatera New Development Bank w Szanghaju[22], projekty inwestycyjne i ich kredytowanie powiązane z chińską inicjatywą Pasa i Szlaku, itp.) niż instytucjonalizacji, jaką firmuje Rosja np. w EAEU. Odrębne zdanie w tej kwestii prezentują Indie, których wpływy na świecie rosną, a rywalizacja z Chinami nasila się – tym bardziej mało prawdopodobna jest dalsze zacieśnianie powiązań, szczególnie monetarnych, wywiadowczych i obronnych. Mało prawdopodobnym jest, by takie zbliżenie objęło Delhi. Pod znakiem zapytania stoi więc projekt wspólnej waluty, e-pieniądza oraz systemu rozliczeniowego, chociaż samo jego powstanie oznaczałoby wygodny system przeciwdziałania ewentualnym zachodnim sankcjom. Ważnym czynnikiem osłabiającym członków BRICS+, ale integrującym ich współpracę może właśnie stać się silniejsza kooperacja gospodarcza Ameryki, Europy i Indopacyfiku. Narastanie napięć geopolitycznych mogłoby wymusić na BRICS większą koordynację wojskową i handel technologiami militarnymi, z kolei wzrost globalnego protekcjonizmu mógłby pobudzić konsumpcję wewnętrzne gospodarek np. w RPA czy na Bliskim Wschodzie, a co już dzieje się w Chinach.

Mimo rozszerzenia w 2024 roku, BRICS/BRICS+ pozostaje klubem koordynacyjnym państw poszukujących alternatywnej ścieżki uprawiania polityki względem Stanów Zjednoczonych – reprezentują one spektrum systemów od autokracji, po demokratycznych, acz asertywnych aktorów szukających balansu w coraz bardziej multipolarnej rzeczywistości. Trudno mówić o BRICS jako o sojuszu politycznym/wojskowym, a jego dalsza integracja, chociaż możliwa będzie zachodzić raczej według oczekiwań i projektów chińskich. Aktualnie chęć członkostwa zgłosiły kolejne 34 państwa. Duże znaczenie dla ich postawy względem formatu może mieć finalna decyzja Królestwa Arabii Saudyjskiej.

Photo: pexels.com

Bibliografia

[1] O’Neill, J. “Building better global economic BRICs”, Global Economics Paper 2001, nr 66.

[2] „They might be giants. A special report on banking in emerging markets”, The Economist z 15 maja 2010 r.

[3] ‘A wall of BRICS’: The significance of adding six new members to the bloc, Al Jazeera, https://www.aljazeera.com/news/2023/8/24/analysis-wall-of-brics-the-significance-of-adding-six-new-members, dostęp: 2024/01/30

[4] Deklaracja z Fortelazy sporządzona w Fortelazie dnia 15 lipca 2014, https://www.brics2018.org.za/sites/default/files/documents/Fortaleza%20Declaration.pdf, dostęp: 2024/01/30

[5] VIII Xiamen Summit, http://brics2022.mfa.gov.cn/eng/gyjzgj/ljldrhwcgwj/202202/t20220222_10644353.html, dostęp: 2024/01/30

[6] Deklaracja z Goa (8th BRICS Summit: Goa Declaration), sporządzona w Goa dnia 16 października 2016, http://www.brics.utoronto.ca/docs/161016-goa.html, dostęp: 2024/01/30

[7] Putin was meant to be at a summit in South Africa this week. Why was he asked to stay away?, AP, https://apnews.com/article/brics-xi-jinping-putin-china-russia-963108da4d389f8e1e7775c9e002b5f9, dostęp: 2024/01/30

[8] BRICS MASSIVE EXPANSION: Russia Is Chair In 2024, New Strategic Members, Focus Areas For New Year. Lena Petrova – CFA Finance, Economics & Tax, https://www.youtube.com/embed/0W_ihJeZkhY&ab_channel=LenaPetrova%2CCPA-Finance%2CEconomics%26Tax, dostęp: 2024/01/30

[9] Argentina pulls out of plans to join Brics bloc, BBC https://www.bbc.com/news/world-latin-america-67842992, dostęp: 2024/01/30

[10] BRICS gets boost as Saudi Arabia joins group of emerging nations, Bloomberg, https://www.bloomberg.com/news/articles/2024-01-31/brics-gets-boost-as-saudi-arabia-joins-group-of-emerging-nations, dostęp: 2024/02/28

[11] Saudi Arabia has not yet joined BRICS – Saudi official source, Reuters, https://www.reuters.com/world/saudi-arabia-has-not-yet-joined-brics-saudi-official-source-2024-02-01/, dostęp: 2024/02/28

[12] Karwowski, K. (2022). Smocze kwanty. Chińska komputeryzacja w technologiach finansowych. W: Górka, J. & Żemigała, M. FinTech Miscellanea (pp. 172–182). Wydawnictwa UW, Sekcja Wyd. WZ UW. https://doi.org/10.7172/978-83-235-5939-9.swwz.13.9

[13] World Bank Open Data – Free and open access to global development data: www.data.worldbank.org, dostęp: 2024/01/30

[14] Strona internetowa OPEC: https://www.opec.org/opec_web/en/about_us/25.htm, dostęp: 2024/01/30

[15] Huang, J. (2024). Resources, innovation, globalization, and green growth: The BRICS financial development strategy. Geoscience Frontiers, 15(2), 101741. https://doi.org/10.1016/j.gsf.2023.101741

[16] China Solar Exports Report. Ember-Climate, https://ember-climate.org/insights/research/china-solar-exports/, dostęp: 2024/01/30

[17] Karwowski, K. (2024a) The Competition Among Stars: Case Studies of American-Russian-Chinese Rivalry in Space Exploration. W: Pietrzak, P. [Ed.] Dealing With Regional Conflicts of Global Importance (2024a). IGI Global, DOI: 10.4018/978-1-6684-9467-7 (w procesie wydawniczym)

[18] New Development Bank: Struktura kapitału i subskrypcja, https://www.ndb.int/about-ndb/shareholding/ , dostęp: 2024/02/28

[19] Srinivas, P.S. & Hofman, B. New Development Bank’s role in the international financial architecture. GPJ, https://www.globalpolicyjournal.com/blog/25/07/2022/new-development-banks-role-international-financial-architecture, dostęp: 2024/03/05

[20] NDB ANNUAL REPORT 2022. https://www.ndb.int/annual-report-2022/pdf/NDB_AR_2022_complete.pdf, dostęp: 2024/03/05

[21] Annual Report. World Bank Lending (Fiscal 2022). WB, https://thedocs.worldbank.org/en/doc/cd9fa1e2938c3eb6483e9e2fc0aed728-0090012022/original/WBAR22-App-FY22-Lending-Presentation.pdf dostęp: 2024/03/05

[22] BRICS’ New Development Bank HQ, Shanghai, China. Flowcon, https://flowcon.com/projects/brics-new-development-bank-hq-shanghai, dostęp: 2024/01/30