Różne raporty wskazują, iż poziom wody w Morzu Kaspijskim obniżył się w ostatnich latach o metr, a do końca XXI wieku może spaść od 9 do 18 metrów. Chociaż zmiany klimatyczne przyczyniają się do tego procesu, budowa tam w Rosji na rzece Wołdze odegrała istotną rolę w zmniejszeniu ilości wody wpływającej do Morza Kaspijskiego.
Będzie to miało znaczące i poważne konsekwencje, w tym obniżenie poziomu wody morskiej, znaczne cofnięcie się morza oraz powiększenie obszaru lądowego i przybrzeżnego, zwłaszcza w krajach znajdujących się w górnym biegu rzeki (Rosja i Kazachstan), wyzwania dla funkcjonowania portów i żeglugi, a także skutki dla środowiska, w szczególności osuszanie obszarów chronionych i terenów podmokłych.
Morze Kaspijskie to największy na świecie śródlądowy zbiornik wodny, różnie określany jako największe jezioro na świecie lub pełnoprawne morze i jest dzielony między Iran, Rosję, Azerbejdżan, Kazachstan i Turkmenistan. Morze Kaspijskie jest połączone z wodami otwartymi poprzez rzekę Wołgę i kanał Wołga-Don. W ostatnich latach opublikowano kilka raportów dotyczących obniżania się poziomu wody w Morzu Kaspijskim.
Niepokojące prognozy
Według szacunków do końca XXI wieku poziom wody w regionie Morza Kaspijskiego może spaść o 9–18 metrów (30–60 stóp), tracąc w ten sposób około jedną czwartą swojej powierzchni i odsłaniając około 93 000 kilometrów kwadratowych (36 000 mil kwadratowych) suchych zbiorników wodnych ziemia – obszar mniej więcej wielkości Portugalii. Według Ministerstwa Ekologii Kazachstanu „powierzchnia zbiorników wodnych zmniejszyła się o ponad 22 000 kilometrów kwadratowych, a ponad połowa z nich należy do kazachskiej części Morza Kaspijskiego”.
Istnieją dwie główne przyczyny obniżającego się poziomu wody w Morzu Kaspijskim. Pierwszym czynnikiem są zmiany klimatyczne, obejmujące ocieplenie, brak opadów i rosnące parowanie wody z Morza Kaspijskiego. Poziom mórz podnosi się w wielu częściach świata w wyniku globalnego ocieplenia, jednak naukowcy zauważają, iż ocieplenie i zwiększone parowanie prawdopodobnie będą miały inny przebieg w przypadku mórz i jezior śródlądowych. W przypadku Morza Kaspijskiego (technicznie rzecz biorąc jeziora) naukowcy przewidują gwałtowny spadek poziomu wody w nadchodzących dziesięcioleciach i stuleciach, ponieważ parowanie nie jest równoważone ani przepływem rzecznym, ani opadami atmosferycznymi.
Drugim czynnikiem jest budowa przez Rosję tam na Wołdze i ograniczenie dopływu wody do Morza Kaspijskiego. Do Morza Kaspijskiego wpływa około 130 rzek, jednak w „górnym biegu” tego jeziora około 80 procent wody pochodzi z Wołgi, najdłuższej rzeki w Europie, podczas gdy Ural i inne rzeki rosyjskie odgrywają rolę drugorzędną. W ostatnich latach Rosja zbudowała 40 tam na Wołdze, a 18 kolejnych zapór jest w trakcie badań i budowy. Ograniczyło to przepływ wody wpływającej do Morza Kaspijskiego. Co więcej, wojna na Ukrainie i zachodnie sankcje wobec Rosji doprowadziły do gwałtownego spadku importu produktów rolnych z Europy i USA. Zwiększyło to wykorzystanie zasobów wodnych Wołgi dla rozwoju rolnictwa, zwłaszcza uprawy pszenicy, w okolicach tereny tej rzeki. Coraz większe wykorzystanie przez Rosję wód przyspiesza gwałtowny upadek północno-wschodniego obszaru Morza Kaspijskiego, w którym znajduje się również ważne gospodarczo pole naftowe Kaszagan w Kazachstanie.
Konwencja o Morzu Kaspijskim nie zamyka wszystkich kwestii
Pomimo rosnącego porozumienia między Teheranem a Moskwą po rozpoczęciu wojny na Ukrainie, irańscy urzędnicy obwiniają Rosję za gwałtowny spadek poziomu wód Morza Kaspijskiego. Obniżający się poziom wody w Morzu Kaspijskim ma kilka ważnych implikacji. W Konwencji o statusie prawnym Morza Kaspijskiego z sierpnia 2018 roku poziom wody określono na -28, czyli o 28 metrów niższy od poziomu wody w oceanach i morzach otwartych (w stosunku do Morza Bałtyckiego, które jest używany jako punkt odniesienia do pomiaru wahań poziomu wody Morza Kaspijskiego). Obecny poziom wody osiągnął -29 metrów. Zmniejszenie to może mieć wpływ na określenie „punktu bazowego”, który stanowi podstawę do określenia zakresu „wód wewnętrznych”, „wód terytorialnych”, „obszarów rybackich”, „wspólnej przestrzeni morskiej” i „sektorów”. Obniżający się poziom wody zwiększa powierzchnię lądu i plaż wszystkich państw przybrzeżnych Morza Kaspijskiego. Jednak postępujące wybrzeże jest większe w krajach położonych w północnej części akwenu, Kazachstanie i Rosji, niż w Turkmenistanie, Azerbejdżanie i Iranie.
Ze względu na komplikacje techniczne, geograficzne i prawne „punkt bazowy” nie jest określony w Konwencji Morza Kaspijskiego, w której zdecydowano, iż „ metodologia ustalania prostych linii bazowych zostanie określona w odrębnym porozumieniu pomiędzy wszystkimi Stronami”. Negocjacje techniczne i eksperckie w sprawie określenia wartości wyjściowych realizowane są od ponad czterech lat i nie zostały jeszcze zakończone. Obniżający się poziom wody może więc doprowadzić do zmian i poprawek w wyznaczonych punktach przez Rosję, Kazachstan, Turkmenistan i Azerbejdżan oraz wpłynąć na proces ostatecznych porozumień z Iranem.
Ucierpią porty, ekosystem i ludzie
Obniżający się poziom wody w Morzu Kaspijskim będzie miał negatywny wpływ na porty i doki, a także tranzyt i żeglugę, zwłaszcza wzdłuż wybrzeży Kazachstanu i Rosji jako dwóch państw górnego nurtu. Utrudnione będzie dokowanie statków w portach Aktau, Kuryq w Kazachstanie oraz w portach Astrachań i Machaczkała w Rosji. Co więcej, od upadku Związku Radzieckiego większość kanałów Wołgi nie była naprawiana ani choćby pogłębiana , co zwiększa ryzyko poważnych wypadków i sprawia, iż odcinki rzeki stają się nieprzejezdne dla wszystkich statków z wyjątkiem najmniejszych i najlżejszych. Poważny brak pogłębiania spowodował, iż wody stały się płytsze, co zwiększyło trudności w poruszaniu się statkami przez Wołgę i kanał Wołga-Don. Oczywiste jest, iż spadek poziomu wody w Wołdze i Morzu Kaspijskim pogłębi te problemy.
Obniżający się poziom wody stwarza również wyzwania i zagrożenia dla ekosystemu i środowiska Morza Kaspijskiego, szczególnie na obszarach przybrzeżnych. Rzeczywiście, gdyby północna część Morza Kaspijskiego, którego płytkie wody są bogate w faunę, wyschłaby, miałoby to poważne konsekwencje ekologiczne. Ponadto wysychanie terenów podmokłych i postęp wybrzeża może prowadzić do wytwarzania pyłu i wpływać na pogodę w krajach przybrzeżnych. Proces ten będzie miał także skutki ludzkie i społeczne. Zmiany ekologiczne mogą prowadzić do migracji i spadku liczby ludności w przybrzeżnych miastach i wioskach wokół Morza Kaspijskiego. Doświadczenia wysychającego Morza Aralskiego wyraźnie pokazują potencjalnie doniosłe konsekwencje ludzkie i społeczne zmian ekologicznych.
Konieczne wdrożenie systemowych rozwiązań przez wszystkich
Te potencjalne konsekwencje mają charakter bieżący i krótkoterminowy. Jednak długoterminowe skutki i rezultaty tego procesu budzą jeszcze większe obawy. Przewiduje się, iż do końca tego stulecia poziom Morza Kaspijskiego obniży się o 9–18 m w scenariuszach średnich i wysokich emisji, co będzie spowodowane znacznym wzrostem parowania z jezior, które nie jest równoważone zwiększonym przepływem rzecznym lub opadami atmosferycznymi . Skutki ekologiczne byłyby z pewnością katastrofalne.
Spadek o 9–18 metrów będzie oznaczać, iż spod powierzchni morza wyłoni się rozległy północny szelf kaspijski, szelf turkmeński na południowym wschodzie oraz wszystkie obszary przybrzeżne środkowego i południowego Morza Kaspijskiego. Ogólnie rzecz biorąc, powierzchnia Morza Kaspijskiego zmniejszy się o 23 procent w przypadku spadku poziomu morza o 9 metrów i o 34 procent w przypadku spadku poziomu morza o 18 metrów. Aby stawić czoła temu bardzo poważnemu wyzwaniu, kraje nadbrzeżne Morza Kaspijskiego powinny uwzględnić w programie zintegrowane, skoordynowane i kompleksowe polityki i podejścia. W procesie tym bardzo ważne jest utrzymanie i kontynuacja przepływu wody z rzek, zwłaszcza Wołgi, do Morza Kaspijskiego. Mogłoby to zrekompensować część strat wynikających ze zmiany klimatu, takich jak ocieplenie powietrza, parowanie wody morskiej i redukcja opadów.
Kacper Ochman
Kaukaz Południowy i Azja Centralna to obszary, które leżą w obszarze moich zainteresowań już od czasów studiów. Bezpośrednią inspiracją dla mnie do stworzenia bloga były podobne platformy prowadzone przez ekspertów zajmujących się innymi regionami. Kierunek Kaukaz to miejsce gdzie będę dzielił się obserwacjami i analizami. Chciałbym aby moje wpisy były interesujące i interesujące zarówno dla osób nieobytych z tematyką wschodnią jak również osób znających temat od podszewki.
