Odkryła tajemnicze tunele. Ujawniła historię zbrodni na Polakach

Lata 70. XX wieku. W jednej ze szkół w pobliżu austriackiego Gusen pojawia się nowa nauczycielka języka niemieckiego. Dwudziestokilkuletnia Martha Gammer oprócz pracy w szkole, gwałtownie interesuje się pobliskimi, potężnymi konstrukcjami z betonu.

Ukryte między górami budowle skrywają wejścia do podziemnych tuneli. Gammer postanawia zgłębić ich historię.

Ustala, iż ukryte w skałach szerokie chodniki to pozostałości po niemieckich fabrykach broni z czasów II wojny światowej. Dociera też do miejscowych, którzy mogą opowiedzieć więcej o pracownikach kompleksu. Nauczycielka niedługo dowiaduje się o niewolniczej pracy polskich więźniów w byłym, niemieckim obozie KL Gusen.

Gusen to niewielka miejscowość, położona kilkanaście kilometrów od Linzu. Niemcy tworzyli tam obóz od 1939 roku, jako filię Mauthausen. Do 1944 powstały trzy podobozy.

Niemcy utworzyli obóz w pobliżu kamieniołomów, więźniowie stanowili darmową siłę roboczą. Większość z nich pochodziła z Polski. Górskie położenie Gusen sprzyjało zachowaniu tajemnicy.

Strażnicy nazywali to miejsce „obozem wyniszczenia dla polskiej inteligencji”. Niemieckie obozy miały trzy kategorie represyjności. W Gusen obowiązywała najwyższa z nich. Założenie było proste: przez katorżniczą pracę w kamieniołomach, Niemcy chcieli pozbyć się jak największej liczby więźniów politycznych z zajętej Polski.

Jak wskazuje Instytut Solidarności i Męstwa im. Witolda Pileckiego, przez cały okres II wojny światowej do Gusen trafiło 70 tysięcy więźniów z 28 państw. Zginęło blisko 40 tysięcy z nich. Większość ofiar to Polacy. W obozie zmarł między innymi polski wynalazca i pionier kinematografii Kazimierz Prószyński.

Jednak kamieniołomy to nie podziemne tunele. Te skrywają tajemnice najnowszych technologii Niemiec w czasie wojny.

Na początku 1944 roku w rejonie Gusen Niemcy rozpoczęli budowę sztolni o kryptonimie Bergkristall – w wolnym tłumaczeniu „górski kryształ”. Wykorzystując niewolniczą pracę więźniów, zbudowali potężną instalację podziemną o powierzchni 50 tysięcy metrów kwadratowych. Długość tuneli ukrytych pod ziemią liczyła około 8,5 kilometra.

Tworzyli fabrykę, którą później aliancki wywiad określił jako „jedną z najnowocześniejszych i najbardziej kompletnych instalacji podziemnych w Niemczech”.

I rzeczywiście, w fabryce powstawała najnowocześniejsza broń. Ukryte pod ziemią hale skrywały linie produkcyjne Messerschmitta Me 262 – pierwszego w historii myśliwskiego samolotu odrzutowego, który został wykorzystany bojowo.

Do końca wojny w Bergkristall powstało ponad 900 messerschmittów. Konkretnie zakład produkował kadłuby i skrzydła, które następnie przewożono koleją do fabryk w Niemczech i Czechach, gdzie dodawano silniki. Praca podziemnego kompleksu była utrzymywana w największej tajemnicy. Piloci samolotów nie wiedzieli skąd pochodzą maszyny, a cywile zatrudnieni w zakładzie nie mogli informować o miejscu pracy choćby najbliższych.

Według różnych szacunków, podczas budowy i pracy fabryki zginęło od 8 do 20 tysięcy więźniów obozu w Gusen.

W maju 1945 roku do Gusen dotarły wojska amerykańskie. Wyzwoliły obóz i odnalazły fabrykę. Amerykanie wywieźli najbardziej wartościowe elementy wyposażenia kompleksu. Później podziemny zakład znalazł się w strefie radzieckiej. Rosjanie splądrowali pozostałości fabryki i wysadzili wejścia do tuneli.

Przetrwały jednak opowieści miejscowych o tajemniczych tunelach, do których w latach 70. dotarła Martha Gammer.

Nauczycielka najpierw zaczęła opowiadać o historii obozu i fabryki swoim uczniom. Uznała jednak, iż historia tego miejsca nie powinna być ukrywana i starała się opowiedzieć ją na szerszym forum. W 1979 była jedną z inicjatorek powstania Grupy Roboczej ds. Opieki nad Ojczyzną, Miejscami Pamięci i Historią.

Stowarzyszenia zaczęło gromadzić pamiątki po obozie, propagować jego historię, przeprowadzać wywiady z ocalałymi więźniami. W 1995 roku, 50 lat po wyzwoleniu obozu, dzięki ogromnej determinacji członków stowarzyszenia udało się zorganizować pierwsze obchody rocznicy wyzwolenia obozu przez Amerykanów.

W 2008 roku Martha Gammer została przewodniczącą Komitetu Pamięci Gusen. Dziś 78-letnia kobieta wciąż prowadzi projekty badawcze związane z obozem, gromadzi materiały archiwalne i organizuje uroczystości rocznicowe. W miarę swoich możliwości pomaga również finansowo ocalałym i rodzinom.

Instytut Pileckiego podkreśla, iż to dzięki jej staraniom i współpracy z polskim resortem kultury oraz ambasadą w Wiedniu, udało się doprowadzić do objęcia obozu ochroną konserwatorską i wykupienia przez rząd Austrii części terenów poobozowych.

W propagowanie historii Gusen zaangażowany jest również urodzony w 1966 roku Rudolf Haunschmied, który historią obozu interesował się od dziecka. Jego szkoła podstawowa znajdowała się w zaaranżowanym do tego celu byłym baraku kuchennym obozu.

Haunschmied współpracował w Gammer w Grupie Roboczej ds. Opieki nad Ojczyzną, Miejscami Pamięci i Historią oraz Komitecie Pamięci Gusen. Publikował materiały informacyjne o obozie, dba również o przytaczanie relacji polskich więźniów i tłumaczenie ich na język niemiecki.

W grudniu 2024 roku Haunschmied i Gammer znaleźli się w grupie odznaczonych przez prezydenta Andrzeja Dudę medalem Virtus et Fraternitas. Głowa państwa przyznaje wyróżnienie na wniosek dyrektora Instytutu Pileckiego, osobom zasłużonym w niesienie pomocy i pielęgnowanie pomocy Polakom, będącymi ofiarami zbrodni niemieckich, sowieckich, zbrodni wojennych przeciwko ludzkości i pokojowi.

W Belwederze odznaczenia wyróżnionym wręczył Piotr Ćwik, zastępca szefa kancelarii prezydenta.

Źródła: Instytut Solidarności i Męstwa im. Witolda Pileckiego, Komitet Pamięci Gusen