Śmierć manewru? – o “rewolucji” na polu bitwy w Ukrainie

Zdjęcie: Chińska polityka energetyczna (7)

Wstęp

Dronizacja i sensoryzacja pola walki doprowadziły do wymuszonego procesu rozśrodkowywania wojsk w przypadku walk statycznych. Znaczna obecność elementów rozpoznawczych i uderzeniowych uniemożliwia gromadzenie sił w celu przeprowadzania większych operacji wojskowych. Natarciu na polu bitwy coraz bardziej brakuje istotnego elementu masy, jest to też związane z nagromadzeniem środków przeciwpancernych na polu bitwy. Dronizacja zmienia pole bitwy, jednak nie należy traktować wojny na Ukrainie jako wyroczni, tego jak będą prowadzone przyszłe wojny. Sama w tej chwili toczona wojna jest hybrydą toczonych w XX wieku wojen światowych, jak i nowoczesnych rozwiązań technologicznych, znanych z wojen toczonych w XXI wieku. W opinii autora, rozwiązania testowane i wdrażane aktualnie w trakcie wojny na Ukrainie nie są RMA (Revolution in Military Affairs) – rewolucją w sprawach wojskowych, a raczej ewolucją, wykorzystywaniem najefektywniej aktualnie dostępnych rozwiązań oraz demokratyzacją i ekonomizacją pola bitwy. Wyciąganie wniosków z aktualnie toczonego konfliktu jest istotne, jednak nie należy popadać w skrajność i traktować tej wojny jako całkowitego wyznacznika wyglądu przyszłych wojen. Popełnia się tu ten sam błąd, który analitycy popełniali wyciągając wnioski z wojny domowej w Hiszpanii 1936-1939. Z powodu braku znacznego wpływu czołgów na toczone działania wojenne i ich wrażliwość na środki przeciwpancerne, dochodzono do mylnych wniosków, iż nie okażą się istotne na polu bitwy.

Prowadzenie operacji w wojnie semipozycyjnej

Nie ma jednego szczególnego powodu dlaczego w tej chwili toczona wojna na Ukrainie przybrała swoją szczególną formę. Podstawową przyczyną jest tu charakterystyka walczących stron, następnie zdolności którymi te strony dysponują [1]. Obie strony są w stanie utrzymać swoje pozycje, osłaniać flanki oraz trzymać odwody na poziomie taktycznym. Problemy zaczynają się w skali operacyjnej, długa linia frontu, liczne punkty zapalne oraz zdolności rozpoznawcze i uderzeniowe obu stron uniemożliwiają osiągnięcie schwerpunktu. Ściąganie związków taktycznych z innych odcinków frontu w celu osiągnięcia przewagi i przełamania obrony w innym miejscu, wiąże się z dużym ryzykiem. Z tego powodu luki na linii frontu są często łatane i niewykorzystywane przez żadną ze stron. Dodatkowo ataki penetracyjne są kosztowne, dlatego wykorzystywanie wyłomów jest utrudnione, szczególnie było to widoczne w nieudanej ukraińskiej ofensywnie na Zaporożu w 2023 roku [2]. Ostatecznie solidne pozycje obronne używane przez obie strony uniemożliwiają skuteczne używanie tradycyjnych środków oddziaływania.

Przeprowadzanie operacji znacznymi siłami w środowisku nowoczesnej bitwy technologicznej jest zdecydowanie utrudnione z powodu:

1. Nagromadzenia sensorów i efektorów na polu walki,
2. Dronizacji pola walki,
3. Ekonomizacja prowadzenia uderzeń amunicją krążącą na szczeblu operacyjnym i taktycznym,
4. Rozwój urządzeń wojny radioelektronicznej – zarówno ofensywnych jak i defensywnych,
5. Ekonomizacja i nagromadzenie przenośnych środków przeciwpancernych i przeciwlotniczych.

Rosyjskie pułki strzelców zmotoryzowanych tracą w tej chwili przestrzeń manewru. Działanie tych jednostek sprowadza się często do ruchu, maskowania i przeżycia oraz rażenia w sprzyjającej sytuacji [3]. Koncentracja pododdziałów jest znacznie utrudniona z powodu podatności na głębokie uderzenia. Klasyczne pojęcie manewru jest zastępowane dyslokacją, traktując manewr jako jej podzbiór [4]. Sama masa też jest zastępowana przez koncentrację zdolności. W przeciwności do klasycznych zasad sztuki wojennej o dążeniu do schwerpunktu (dominacji w masie na danym kierunku operacyjnym), dąży się do przewagi w zakresie zdolności, które imitują i zastępują klasycznie rozumianą masę. Załamanie klasycznych operacji zmechanizowanych miało miejsce w latach 2022-2023. Nastąpiło wtedy przejście do starć pozycyjnych. Po fiasku operacji zmechanizowanych, rosjanie odwołują się do znanych od 100 lat taktyk infiltracji piechoty. Sam manewr przechodzi na niższe szczeble prowadzenia operacji. Manewr nie zginął, tylko zmienia swoją formę, adaptując się do prowadzonego konfliktu.

Należy przy tym pamiętać iż specyfika toczonej wojny na Ukrainie jest powodowana przez wiele czynników zewnętrznych (poza polem bitwy) uniemożliwiających przeprowadzanie operacji znacznymi siłami w celu przełamania linii frontu. Do tych czynników należą m.in:

1. Problemy w uzupełnianiu sił (zarówno siły żywej jak i pojazdów pancernych) po obu stronach konfliktu zbrojnego,
2. Niechęć do wytracania sił i środków w nieskutecznych natarciach (np. w przypadku Rosji niechęć do wysyłania najnowszych pojazdów na Ukrainę).

Samo przejście do starć pozycyjnych wynikało z utratu przez pododdziały umiejętności generowania siły na danym kierunku operacyjnym. Spowodowane to było samym charakterem walk na wyczerpanie.

W obszarze taktyki na pole bitwy wróciły małe oddziały piechoty znane z końca I wojny światowej. Warto przy tym przypomnieć podstawowe zasady pruskiej taktyki małych oddziałów piechoty (Sturmtruppen), które zostały wyłożone w dziele Erwina Rommla “Piechota atakuje” [5]:

1. Manewr ważniejszy niż frontalny atak (zamiast uderzać najsilniej bronionym miejscem, należy szukać słabych punktów i zachodzić przeciwnika na skrzydła lub tyły),
2. Zaskoczenie i inicjatywa (atak powinien być szybki, nagły i zmierzający do dezorganizacji przeciwnika, zanim ten zdąży zareagować),
3. Niezależność oddziałów i inicjatywa dowódców niższego szczebla (małe grupy piechoty otrzymują cele, ale mają swobodę działania — liczy się elastyczność i tempo, nie sztywny plan),
4. Rozproszenie w natarciu (zamiast masowych kolumn — małe, ruchliwe grupy, trudne do ostrzelania),
5. Wykorzystanie terenu (Rommel podkreślał ciągłe używanie osłony i przesłony terenowej – rowy, wzniesienia, drzewa oraz skrytego podejścia),
6. Precyzyjne rozpoznanie (zanim nastąpi atak, najważniejsze jest dokładne rozpoznanie pozycji przeciwnika i jego słabych stron),
7. Krótkie, gwałtowne uderzenia (ataki wykonywane szybko, by przeciwnik nie zdążył przeprowadzić skutecznego kontrataku) [6].

Podobnie jednak jak przed 100 laty, występują problemy z ogniowym przygotowaniem natarcia, ze względu na krótki okres oczekiwania na ogień kontrbateryjny i nagromadzenie sensorów. W bezpośrednim kontakcie, walki piechoty przechodzą renesans, zapomniane przez ostatnie dekady walk asymetrycznych. Rosjanie stawiają na manewr i osiąganie przewagi ogniowej na danym kierunku [7].

Istotne przy tym jest to, iż większość problemów ukraińskiego pola walki jest wyjątkowa dla semipozycyjnego pola bitwy charakterystycznego dla Ukrainy. W przypadku bitwy manewrowej użyteczność dronów FPV na kabel światłowodowy maleje, ze względu na statyczność stanowisk dowodzenia i kontroli dronów oraz ograniczony zasięg kabli światłowodowych. Użyteczniejsze w bitwie manewrowej będą standardowe drony FPV, które jednak łatwiej zagłuszać. W przypadku statycznej linii frontu użytkowanie amunicji krążącej tego typu jest znacznie łatwiejsze, umożliwia wydzielenie “stref śmierci” rażenia dronów, utrzymywanie stałych dyżurów w powietrzu dronów rozpoznawczych jak i uderzeniowych oraz ustawianie i zabezpiczenie stanowisk dowodzenia i kontroli. Z rosyjskiego punktu widzenia, ta “rewolucja” nie jest spójnym, liniowym procesem. Nie ma w niej kontroli i zarządzania zmianą [8]. Polega na adaptacji i kontradaptacji.

Obecnie toczona wojna dostarcza lekcji, iż prowadzenie manewru na konkretnych kierunkach działania, dążąc do uzyskania przewagi na tym odcinku, ulega licznym operacjom mniejszych jednostek rozśrodkowanych po danym obszarze [9]. Struktura samych jednostek również jest zmieniana, zamiast całej baterii, często operuje pojedyncza haubica, wspierana przez dron rozpoznawczy. Rosyjscy analitycy wojskowości proponują mniejsze liczniejsze zgrupowania zadaniowe zamiast dużych jednostek operujących.

Demokracja środków rozpoznawczo-uderzeniowych, oraz ich integracja z sensorami i efektorami znacząco skróciła czas od wykrycia celu do jego zniszczenia [10]. Każda sekunda na pętli OODA (Observe, Orient, Decide, Act) jest kluczowa, obie strony dążą do przyspieszeniu cyklu poprzez delegowanie zadań na niższy szczebel [11]. W tak prowadzonej wojnie widoczna jest wyższość dowodzenia opartego na Mission Command i Auftragstaktik nad scentralizowanymi modelami posowieckimi. umiejętności uderzania na zapleczu przeciwnika i oddziaływaniu do choćby 70 km od linii frontu uniemożliwia często skuteczne gromadzenie sił do operacji oraz tworzenie odwodów. Premiowana jest zdecentralizowana obrona, oparta często o punkty oporu.

Ukraińska ofensywa na Zaporożu w 2023 roku nie osiągnęła zakładanych rezultatów z wielu powodów. Rosyjska armia w 2023 roku wyciągnęła po części wnioski z porażek z 2022 roku. Ukraińskie jednostki natrafiły na przygotowane pozycje obronne (linia Surowikina), zawiodło również maskowanie operacji. Rosjanie utrzymywali w powietrzu bezzałogowce które działały jako zdolność przeciwzaskoczeniowa, uniemożliwiając tym skuteczne podejście do pozycji. Przykładem tej sytuacji jest wydarzenie z 6 czerwca, gdzie nad wioską Mała Tomaczka krążyły 3 rosyjskie bezzałogowce Orlan-10, które wykryły ukraińską próbę przedarcia się przez pole minowe, a potem przekierowały na nie uderzenie artylerii, FPV i śmigłowców [12]. Zdolności rozpoznawcze i kanalizowania ruchów przeciwnika (dzięki licznym polom minowym), nieproporcjonalne zaangażowanie sił i środków oraz braki w wyszkoleniu, okazały się najważniejsze dla porazki tej ofensywy [13]. Ukraińcy wyciągnęli wnioski z tej porażki, które zostały zastosowane w operacji Kurskiej. Mimo demokratyzacji środków ISR, ciekawym przykładem kiedy udało się przeprowadzić operację z sukcesami w początkowej fazie, była operacja Kurska. Ochrona operacyjna była bardzo ścisła, dowódcy związków taktycznych musieli podpisać specjalne dokumenty a generał Syrski przejął osobiste dowodzenie nad operacją [14]. Od tamtego czasu obie strony nie uzyskały znacznych sukcesów w operacjach. Zaskoczenie jest kluczowym aspektem powodzenia ofensywy i operacji wojskowych. Analiza dwóch operacji ofensywnych Ukraińskich Sił Zbrojnych w 2023 i 2024 roku dostarcza wniosku – do skutecznej operacji ofensywnej na nowoczesnym polu walki najważniejsze jest ścisłe maskowanie operacji oraz “maskirówka” operacyjna.

Czy wojna na Ukrainie to RMA (Revolution in military affairs)?

Głównym założeniem RMA jest taka zmiana prowadzenia wojny, aby powrót do stanu poprzedzającego był niemożliwy. Rozwiązania technologiczne i taktyczne stosowane w trakcie wojny na Ukrainie, nie są rozwiązaniami nowymi. Jedynie wdrażane są w sposób masowy i ekonomiczny. Wojna na Ukrainie to laboratorium innowacji, powstających w większości w sposób oddolny, reagujących na wymagania frontu. Same drony funkcjonujące w ramach konfliktu są często dobrami komplementarnymi wraz z artylerią. Przykładowo – na stanowisko obronne ukryte w terenie lesistym, spada nawała artyleryjska niszcząc przesłony, następnie wkraczają drony i precyzyjnie eliminują cele. Efekt synergii pomiędzy amunicją precyzyjną a ogniem pośrednim osiąga zdumiewające efekty, jest to jednak wynik wieloletniej ewolucji środków rozpoznawczych i rażenia.

Charakter przyszłej wojny

Przyszła wojna Federacji Rosyjskiej, w zależności jaki obszar będzie zapalny, może przybrać różny charakter, jednak z racji na doktrynę NATO stawiającą na wojnę powietrzno-lądową w ramach operacji wielodomenowych, oraz na zamiary polityczno-wojskowe Federacji Rosyjskiej, prawdopodobny charakter przyszłej wojny będzie manewrowy, przynajmniej w początkowych etapach konfliktu. W myśl natowskich zasad “speed, surprise, violence of action”, najważniejsze będą możliwości ofensywne, ogniowe i manewrowe oraz zdolności z zakresu C4ISR. W przypadku przyszłej wojny artyleria po raz kolejny będzie zadawać najwięcej strat, a przynajmniej w części manewrowej [15]. W obecnym charakterze walk, bezzałogowce pełnią rolę substytutu ognia artyleryjskiego, którego efekt ciężko jest zastąpić – na co wskazują konflikty XX wieczne.

Potencjalna wojna Federacji Rosyjskiej z NATO, oznaczałaby starcie z przeciwnikiem dysponującym przewagą technologiczną na zupełnie innym poziomie niż dotychczasowi przeciwnicy. Nastąpiłoby złamanie dotychczasowych modeli walki. Rosja musiałaby po raz kolejny adaptować się do nowych warunków pola walki, jeżeli udałoby się jej przetrwać pierwszy etap strat i dezorganizacji [16]. Podobnie wyglądała sytuacja na Ukrainie, po pierwszym etapie strat i odwrotów w 2022 roku, Federacja Rosyjska miała czas w latach 2023-2025 na dostosowanie przemysłu, taktyki oraz sił zbrojnych. W przypadku konfliktu z NATO, może nie być czasu w uczenie się i adaptację z racji tego, iż ich model opiera się na masie, a nie na elastycznym dowodzeniu i adaptacji [17]. W przyszłym potencjalnym konflikcie wojska Federacji Rosyjskiej najpewniej będa przeważać liczebnie na danym teatrze operacji, prowadzenie wojny na wyczerpanie nie będzie w tym przypadku możliwe.

Statystyki strat (w szczególności zadawanych przez drony) przez obie strony na wojnie w Ukrainie nie oznaczają iż w przyszłym konflikcie stosunek strat będzie podobny. Najprawdopodobniej artyleria znowu obejmie pierwsze miejsce, szczególnie w sytuacji agresywnej wojny manewrowej. Drony staną się nierozerwalne z artylerią, będą działać symbiotycznie [18].

Sukcesywne prowadzenie operacji w środowisku bogatym w środki należące do rosyjskiego kompleksu rozpoznawczo-uderzeniowego będzie możliwe w sytuacji neutralizacji tych środków czasowo i lokalnie. Pojawia się wtedy okienko manewrowe. Kluczowa jest tu synergia środków należących do WRE (wojny radioelektronicznej) oraz innych zdolności antydronowych [19]. Dla skutecznego przeprowadzania operacji istotne będzie maskowanie intencji przeprowadzania manewrów. Zaskoczenie ciągle jest możliwe do uzyskania w warunkach obecnego pola walki, jednak wymaga innego podejścia niż dotychczas.

Wojna manewrowa nie jest przeciwieństwem samego wyczerpania ale wojny na wyczerpanie [20]. Użycie manewru i ognia jest najważniejsze do zadania przeważających strat przeciwnika aby szukał sposobów zawarcia pokoju, faworyzuje przy tym mniejsze, lepiej wyszkolone i wyposażone siły zbrojne. Państwa dysponujące “masą” na danym teatrze działań wojennych będą przy tym preferowały wojnę na wyczerpanie. Manewr nie jest warunkowany przez otoczenie, ale to dany aktor powinien kształtować otoczenie prowadzenia operacji na swoją korzyść.

Rekomendacje

Kluczowe lekcje w prowadzeniu nowoczesnej wojny manewrowej dostarczają działania na Ukrainie w latach 2022-2023. najważniejsze w skuteczności prowadzenia takich działań jest ćwiczenie w ramach broni połączonych [21]. Trenowanie w ramach broni połączonych powinno inkorporować zdolności z każdego spektrum operacji wielodomenowej (MDO). Wojna na Ukrainie jest laboratorium innowacji, jednak wdrażanie wszystkich nowinek technologicznych nie będzie skutkowało zwiększeniem zdolności w obszarze prowadzenia operacji. Dla Polskich Sił Zbrojnych istotne jest zwiększenie częstotliwości prowadzenia ćwiczeń polowych na każdym szczeblu, a szczególnie skupienie się na działaniach broni połączonych (combined arms). Budowa koncepcji neutralizacji rosyjskiego kompleksu rozpoznawczo-uderzeniowego okaże się kluczowa w przypadku prowadzenia przyszłych operacji. Drony (jak każda broń) są podatne na szereg niedogodności – ograniczona ładowność, konieczność utrzymywania zespołu, możliwość zestrzelenia (w przeciwności do pocisków artyleryjskich) oraz warunki pogodowe i terenowe.

Podsumowanie

Zmian w wojskowości i sztuce operacyjnej nie należy traktować jako rewolucji w sprawach wojskowych, a raczej ewolucję z wykorzystaniem środków znanych z poprzednich wojen. Konflikt na Ukrainie jest ściśle ścierający i semipozycyjny, co zachęca do stosowania kreatywnych i technologicznie zaawansowanych środków rażenia. Nie znaczy to iż następne wojny będą wyglądały dokładnie tak samo. Aktualna wojna jest w tym przypadku “outlierem” w sztuce wojennej. Samo mówienie o śmierci manewru jest znaczną przesadą. Nastąpiła zmiana jego formy, stawiająca na niższe szczeble prowadzenia walki oraz manewr zaczepny i elastyczną obronę [22]. Semipozycyjny charakter w tej chwili toczonej wojny może być jedynie przerwą przed przejściem do kolejnego (manewrowego) etapu.

Bibliografia

1. Frederick W. Kagan and Kimberly Kagan with Mason Clark, Karolina Hird, Nataliya Bugayova, Kateryna Stepanenko, Riley Bailey and George Barros, Ukraine and the Problem of Restoring Maneuver in Contemporary War, ISW, 12.08.2024, link: https://understandingwar.org/research/future-of-war/ukraine-and-the-problem-of-restoring-maneuver-in-contemporary-war/ [dostęp: 20.11.2025]
2. Ibidem.
3. ppłk. rez. Maciej Korowaj, ANALIZA RAPORTU – „Zabita przestrzeń. Rewolucja w sprawach wojskowych na Ukrainie”, X, 21.10.2025, link: https://x.com/Maciej_Korowaj/status/1980489593272090987?t=__imKa0f7BTVRcNBubl6_w&s=19 [dostęp: 15.11.2025]
4. Paweł Makowiec, Koniec zasady masy. Nowoczesna walka piechoty na Ukrainie, Defence24, 31.10.2025, link: https://defence24.pl/wojna-na-ukrainie-raport-specjalny-defence24/koniec-zasady-masy-nowoczesna-walka-piechoty-na-ukrainie [dostęp: 10.11.2025]
5. Erwin Rommel, Piechota atakuje, Tetragon, Warszawa 2019
6. Ibidem.
7. Андрей Маркин, Обобщение боевого опыта СВО до декабря 2024 года, Moskwa 2025
8. ppłk. rez. Maciej Korowaj, ANALIZA RAPORTU – „Zabita przestrzeń. Rewolucja w sprawach wojskowych na Ukrainie”, X, 21.10.2025, link: https://x.com/Maciej_Korowaj/status/1980489593272090987?t=__imKa0f7BTVRcNBubl6_w&s=19 [dostęp: 15.11.2025]
9. Pavel Luzin and Evgeny Roshchin, Russia’s Strategy and Military Thinking: Evolving Discourse by 2025, CEPA, 24.04.2025, link: https://cepa.org/comprehensive-reports/russias-strategy-and-military-thinking-evolving-discourse-by-2025/ [dostęp: 12.11.2025]
10. Wojciech J. Kittel, Tomasz Świerad, Jacek Bartosiak, Zabita przestrzeń Rewolucja w sprawach wojskowych na Ukrainie, Strategy & Future, 10.2025
11. Ibidem.
12. Ibidem.
13. Jack Watling, Oleksandr V Danylyuk and Nick Reynolds, Preliminary Lessons from Ukraine’s Offensive Operations, 2022–23, RUSI, 2023, https://static.rusi.org/lessons-learned-ukraine-offensive-2022-23.pdf [dostęp: 18.11.2025]
14. Shashank Joshi, Rob Lee, and Tony Stark, Is the Ukraine War an RMA?, ChinaTalk, 30.10.2025, link: https://www.chinatalk.media/p/ukraines-drone-war [dostęp: 13.11.2025]
15. Ibidem.
16. ppłk. rez. Maciej Korowaj, Polemika, X, 22.10.2025, link: https://x.com/Maciej_Korowaj/status/1981090718635745618?t=KYW-0IEHQYk9npQEoq-c0A&s=19 [dostęp: 14.11.2025]
17. Ibidem.
18. Ibidem.
19. Frederick W. Kagan and Kimberly Kagan with Mason Clark, Karolina Hird, Nataliya Bugayova, Kateryna Stepanenko, Riley Bailey and George Barros, Ukraine and the Problem of Restoring Maneuver in Contemporary War, ISW, 12.08.2024, link: https://understandingwar.org/research/future-of-war/ukraine-and-the-problem-of-restoring-maneuver-in-contemporary-war/ [dostęp: 20.11.2025]
20. Major Aric Ramsey, U.S. Marine Corps, Maneuver Warfare Is More Than Rapid Movement, U.S. Naval Institute, 04.2025, link: https://www.usni.org/magazines/proceedings/2025/april/maneuver-warfare-more-rapid-movement [dostęp: 17.11.2025]
21. Jason R. Lojka and Jason Du, Russia-Ukraine War Lessons on Maneuver, A Call to Action: Lessons from Ukraine for the Future Force pp. 179-192, 27.07.2024, link: https://www.jstor.org/stable/resrep61511.17?searchText=&searchUri=&ab_segments=&searchKey=&refreqid=fastly-default%3A17fe4d4be7a6f93ca1a7314f5292510a&initiator=recommender&seq=1 [dostęp: 18.11.2025]
22. Paweł Makowiec, Koniec zasady masy. Nowoczesna walka piechoty na Ukrainie, Defence24, 31.10.2025, link: https://defence24.pl/wojna-na-ukrainie-raport-specjalny-defence24/koniec-zasady-masy-nowoczesna-walka-piechoty-na-ukrainie [dostęp: 10.11.2025]
23. Jack Watling and Nick Reynolds, Stormbreak: Fighting Through Russian Defences in Ukraine’s 2023 Offensive, RUSI, 2023, link: https://static.rusi.org/Stormbreak-Special-Report-web-final_0.pdf [dostęp: 19.11.2025]
24. Fabrizio Minniti and Dr Giangiuseppe Pili, Wartime Zapad 2025 Exercise: Russia’s Strategic Adaptation and NATO, RUSI, 22.09.2025, link: https://www.rusi.org/explore-our-research/publications/commentary/wartime-zapad-2025-exercise-russias-strategic-adaptation-and-nato [dostęp: 17.11.2025]