Teoretyczne podstawy trwałości reżimów totalitarnych i wyjątkowość Korei Północnej

Wsparcie merytoryczne: Sandra Krawczyszyn-Szczotka, Patryk Szczotka

Totalitarne reżimy są często postrzegane jako systemy polityczne charakteryzujące się sztywnością, represyjnością i brakiem trwałości. Zgodnie z teorią tranzytologii, rozwiniętą przez takich badaczy jak Guillermo O’Donnell, Philippe C. Schmitter i Laurence Whitehead, reżimy nieustannie ewoluują[1]. Reżimy totalitarne, w szczególności, są uważane za niestabilne, ponieważ z czasem mają tendencję do rozpadu lub przekształcenia się w mniej sztywne formy władzy[1]. Wyróżnione przez Arendt totalitarne państwa – Związek Sowiecki i Nazistowskie Niemcy potwierdzają akademicki konsesus. [2]

Korea Północna pozuje więc jako wyjątek od tej reguły. Ponad siedemdziesiąt lat po swoim powstaniu w 1948 roku, Koreańska Republika Ludowo-Demokratyczna (KRLD) to jeden z najtrwalszych reżimów totalitarnych na świecie. Rządzona kolejno przez Kim Ir Sena, Kim Dzong Ila i Kim Dzong Una, wychodzi na przeciw założeniu o nieuchronnym upadku reżimów totalitarnych. Jej zdolność przetrwania kwestionuje tezę o totalitaryzmie jako jedynie przejściowej fazie w szerszym autorytarnym kontekście, stawiając fundamentalne pytania o mechanizmy, które umożliwiły jej tak długą egzystencję. Szczególnie w geopolitycznych warunkach demokratyzacji płynącej z zachodu, jak opisane w “Koniec Ideologii”, przez Daniela Bella.[3] Trwanie reżimu o wyniku 3/100 w raporcie Freedom House może odebrane być jako anomalia. [4]

Celem jest zaklasyfikowanie Korei Północnej jako wyjątkowego typu państwa totalitarnego, ukształtowanego okoliczności geopolityczne i wewnętrzną dynamikę polityczną i zachowania społeczne. W przeciwieństwie do innych reżimów totalitarnych, które z czasem przechodziły transformację w systemy posttotalitarne lub hybrydowe, Korea Północna łączy w sobie zdolność do ideologicznej adaptacji, wykorzystania swoich partnerów oraz niezwykły poziom personalizacji władzy, co zapewnia jej stabilność. Hybrydowy charakter reżimu, który łączy cechy totalitaryzmu z elementami sułtanizmu (w modelu tym władca uwalnia się od ograniczeń tradycji i rządzi jako despota. Legitymzacja poprzez wsparcie wojska), dodatkowo utrudnia jego klasyfikację i stanowi klucz do jego długowieczności.

Niniejszy artykuł otwiera trzyczęściowy cykl, który dogłębnie analizuje reżim Korei Północnej. Pierwszy esej skupia się na historycznych i ideologicznych fundamentach systemu władzy, podkreślając, w jaki sposób jego początkowe uwarunkowania stworzyły kondycję pod jego trwałość. Kolejne teksty zbadają rolę czynników geopolitycznych oraz strategie legitymizacji reżimu opartej na wynikach. Cały cykl ma na celu zrozumienie złożonych mechanizmów, które pozwoliły Korei Północnej być wyjątkiem w teorii tranzytologii i przetrwać jako jedno z najdłużej funkcjonujących państw totalitarnych.

Część I. Totalitaryzm w teorii i praktyce

Reżim polityczny to system formalnych i nieformalnych struktur, które określają strukturę i charakter władzy w państwie, w tym metody wyłaniania liderów oraz relacje między aparatem państwowym a obywatelami. W praktyce to właśnie reżim decyduje o udziale obywateli w życiu politycznym państwa oraz o stopniu, w jakim rząd przestrzega zasad praworządności.

Literatura naukowa szeroko analizuje różne typy systemów politycznych, klasyfikując je w sposób tradycyjny – na demokratyczne i niedemokratyczne – lub umieszczając je na spektrum między demokracją a autorytaryzmem. Klasyfikacje te różnią się w zależności od kryteriów badawczych, ale istnieje zgoda, iż reżimy autorytarne mają pewne wspólne cechy: władza jest skoncentrowana w rękach jednego lidera, brakuje demokratycznych mechanizmów odpowiedzialności, a kontrola nad społeczeństwem jest wszechogarniająca. Mogą one przybierać mniej lub bardziej ekstremalne formy.

Według Zbigniewa Brzezińskiego, reżim totalitarny charakteryzuje się ideologią, która obejmuje wszystkie aspekty życia człowieka, monopolem jednej partii politycznej kierowanej przez jednostkę oddaną tej ideologii, terrorystyczną kontrolą policyjną, technologicznym monopolem nad środkami masowej komunikacji, całkowitą kontrolą nad środkami uzbrojenia oraz centralnym zarządzaniem gospodarką. Taka struktura eliminuje wszelką niezależność społeczną i polityczną, podporządkowując jednostkę władzy państwowej.[7]

Mimo iż reżimy autorytarne powstają i upadają na przestrzeni dziejów, badacze zgadzają się, iż totalitaryzm ma swoje korzenie w okresie międzywojennym. To właśnie terror I wojny światowej i kryzys ekonomiczny pozostawiły społeczeństwa zachodniej Europy w stanie chaosu, co doprowadziło do legitymizacji autorytarnych liderów. W obliczu kolejnego globalnego kryzysu ekstremalne formy totalitaryzmu – faszyzm w nazistowskich Niemczech i komunizm w Związku Radzieckim – zdobyły dominację. Korea Północna, mimo podobieństwa do tych reżimów, wyróżnia się tym, iż wciąż trwa. [8] [9]

Analizując trendy czasowe, większość dyktatur, które przetrwały próbę czasu, charakteryzowała dominacja jednej partii – jak w przypadku Mongolii, Związku Sowieckiego czy Republiki Południowej Afryki. Korea Północna jest jednak najdłużej funkcjonującym reżimem, w którym władza jest tak silnie spersonalizowana. W strukturze państwa widzimy klasyczne cechy totalitaryzmu. Kim Dzong Un, przywódca od 2011 roku, ma pełną kontrolę nad Koreańską Armią Ludową. Wszyscy obywatele są zobowiązani do odbycia rygorystycznego, powszechnego szkolenia wojskowego. Amnesty International wskazuje, iż ingerencja państwa w życie obywateli jest niezmierzona. Koreańczycy nie mają dostępu do światowych mediów, ponieważ propaganda rządu, wywodząca się z ideologii dudże dominuje wszelkie źródła informacji. Ta szeroko zakrojona propaganda jest fundamentem legitymizacji rządów dynastii Kimów. [10]

Raport Human Rights Watch wskazuje, iż prawo z 2020 roku przewiduje karę śmierci za korzystanie z kultury i mediów z Korei Południowej, USA czy Japonii. Równie ograniczona jest wolność przemieszczania się – paszport północnokoreański otwiera wstęp jedynie do 39 krajów, podczas gdy ich chiński patron umożliwia podróże do 95 państw. W odróżnieniu od swoich poprzedników, Korea Północna wdrożyła model dziedzicznej dyktatury, w której władza przekazywana jest z pokolenia na pokolenie. Od zakończenia okupacji Japońskiej 15 sieprnia 1945 władzę autorytną przejął wybrany popierany przez Związek Sowiecki Kim Ir Sen, który do roku 1980 przygotował swojego syna Kim Dzong Ila do dziedzictwa władzy. Nie jest to jednak klasyczna monarchia. Legitymizacja liderów Korei Północnej opiera się na ich osiągnięciach ideologicznych, a nie ekonomicznych, co wymaga budowania autorytetu jeszcze przed objęciem władzy. [11]

Korea Północna, w swojej strukturze, łączy cechy klasycznego totalitaryzmu, reżimu sułtanistycznego i monarchii absolutnej. Silne podobieństwo do nazistowskich Niemiec i Związku Radzieckiego rodzi pytanie: dlaczego tamte reżimy upadły lub przekształciły się, a Korea Północna zdołała rozwinąć swoją władzę silnej ręki?

Część II. Dlaczego totalitaryzmy są przejściowe?

Za najbardziej rozpoznawalny reżim totalitarny uchodzi Trzecia Rzesza pod przywództwem Adolfa Hitlera. Reżim, który wyłonił się z lęku przed wojną i niepewnością gospodarczą po I wojnie światowej, został zaakceptowany przez społeczeństwo jako narzędzie stabilizacji i odbudowy narodowej dumy. W obliczu kryzysu ekonomicznego charyzmatyczny lider wykorzystał gospodarkę, aby uzyskać legitymację władzy na bazie ekonomicznych sukcesów. Wprowadzenie gospodarki centralnie planowanej, opartej na czteroletnim planie, faktycznie doprowadziło do rozwoju autostrad (Reichsautobahnen) i kolei, a zarazem bezrobocie zmniejszyło się z 2,5 miliona do 1,6 miliona osób, jak podał Urząd ds. Zatrudnienia. Podobnie wpływy do budżetu państwa zwiększyły się o 25% w okresie 1933–1935[12]. Niemcy stały się europejskim placem budowy, co z początku ukoiło zmartwienia obywateli i pozwoliło na personalizację władzy Adolfa Hitlera. Jednakże ciągłe inwestycje doprowadziły do długu publicznego wartego 37 miliardów marek w 1939 roku. Na przełomie II wojny światowej niemiecka gospodarka, mimo teoretycznego rozwoju, znajdowała się w opłakanym stanie. Rozwiązaniem problemu miały być ekspansje terytorialne i zaangażowanie w wojnę totalną, zaczynając od agresji we wrześniu 1939 roku. [13] [14]

Nawet w przypadku skrajnej ideologii poparcie społeczne i brak zamieszek są warunkowe: aby propaganda działała, podstawowe potrzeby z piramidy Maslowa muszą być zaspokojone. Niemcy, niebędące klientem innego mocarstwa, zostały pozostawione, by samodzielnie zmierzyć się z osłabieniem. Jako iż Hitler nie posiadał swojego następcy, jego śmierć oznaczała koniec totalitarnej władzy. Jednak jego upadek nie może być postrzegany w oderwaniu od kontekstu; był częścią szerszych działań mających na celu rozwiązanie globalnych kryzysów, z których się wyłonił i które sam podtrzymywał. Upadek reżimu był niezbędnym krokiem w zakończeniu II wojny światowej i odbudowie bardziej stabilnego porządku międzynarodowego.

Podobne przyczyny upadku totalitaryzmu można zauważyć w rozpadzie Związku Sowieckiego. Po rewolucji październikowej i załamaniu władzy carskiej rosyjskie mocarstwo pozostawało bez stabilnych rządów, a obywatele mierzyli się ze skutkami I wojny światowej. Bolszewicy wykorzystali słabości Rządu Tymczasowego i dzięki marksistowskim hasłom, takim jak „pokój, ziemia, chleb”, umiejętnie zaadresowali potrzeby proletariatu. Związek Sowiecki oficjalnie powstał 30 grudnia 1922 roku, stanowiąc zwieńczenie starań bolszewików. Obietnica równości została jednak zastąpiona ścisłą kontrolą społeczeństwa przez Armię Czerwoną i represjami. [15]

W przeciwieństwie do Niemiec legitymacja władzy totalitarnej w Związku Sowieckim nie opierała się na sukcesach militarnych ani na ideologii rasowej, ale na bardziej złożonej strukturze partii komunistycznej. Po śmierci charyzmatycznego lidera Włodzimierza Lenina kolejnym przywódcom udało się utrzymać władzę dzięki ich wcześniejszej działalności w ruchu bolszewickim. Związek Sowiecki przetrwał niemiecki odpowiednik dzięki skutecznej mobilizacji robotników, idei „Wielkiej Wojny Ojczyźnianej” i stworzeniu systemu umożliwiającego sukcesję władzy. Ważne były również czynniki zewnętrzne. Niemcy, otoczone wrogami na dwóch frontach, nie mogły utrzymać swoich zdobyczy, podczas gdy Związek Sowiecki korzystał z ogromnych rezerw terytorialnych i pomocy aliantów, takich jak dostawy w ramach Lend-Lease. Ponadto Stalin skutecznie eliminował wewnętrzne zagrożenia dla swojej władzy, czego przykładem były czystki w armii i partii przed wojną. W ten sposób Związek Sowiecki, choć brutalny i represyjny, miał bardziej trwałe mechanizmy przetrwania niż oparty na osobistej charyzmie Hitlera reżim nazistowski.

Jednak choćby sowiecka wersja totalitaryzmu okazała się przejściowa. Kryzys legitymizacji, stagnacja gospodarcza i wyścig zbrojeń z USA wyczerpały zasoby państwa. Michaił Gorbaczow, widząc problemy gospodarki centralnie planowanej i niezadowolenie społeczne, podjął reformy, które osłabiły totalitarny system. Przemiany te, w połączeniu z dążeniem do poprawy stosunków z Zachodem, doprowadziły do upadku Związku Sowieckiego. Był to klasyczny przykład przejściowości reżimów totalitarnych – kult jednostki i gospodarka centralnie planowana nie są w stanie zapewnić trwałości w dłuższym okres.

Część III. Korea Północna jako unikalny przypadek

Cesarstwo Koreańskie, jeszcze przed okupacją japońską w latach 1910–1945, utrzymywał społeczeństwo w feudalizmie i ograniczonym rozwoju. Wraz z końcem II wojny światowej półwysep wyszedł spod wpływów Japonii i został podzielony wzdłuż 38. równoleżnika. Południowa część znalazła się pod wpływami Stanów Zjednoczonych, natomiast północną zdominowały wpływy radzieckie. Idealnym wyborem na premiera w 1948 roku był faktyczny lider północnokoreańskich komunistów – Kim Ir Sen. Grupa Kim Ir Sena działała jako frakcja mandżurska, złożona z antyjapońskich partyzantów, którzy w latach 40. przebywali w Związku Radzieckim, często jako członkowie 88. Brygady Armii Czerwonej. W opozycji do grupy Ya’ann podejmowali starania, aby przejąć władzę pod wpływem sowieckim. Choć Kim początkowo funkcjonował jako radziecki satelita, gwałtownie zaczął personalizować władzę i dążyć do pewnego stopnia izolacji na arenie międzynarodowej, mimo bycia klientem zarówno Związku Sowieckiego, jak i Chin. [16]

Koreańska Armia Ludowa nie była przykładem zwycięskiego ruchu partyzanckiego, jak w przypadku Wietnamu, ale nowo stworzonym tworem powstałym podczas fragmentacji sił. W czasie wojny koreańskiej Kim marginalizował rolę frakcji Yan’an- grupy pro-chińskich komunistów w ówczesnym rządzie, upewniając się, iż jej liderzy nie obejmują kluczowych stanowisk, oraz kontrolował wsparcie sąsiadów. W 1955 roku Kim odsunął Pak Ir U, kluczowego przywódcę frakcji Yan’an, od wszelkich funkcji w aparacie bezpieczeństwa, a następnie powołał Dowództwo Obrony Pjongjangu, co pozwoliło mu przejąć pełną kontrolę nad Partią Pracy Korei w latach 1957–1958. [16]

Kim umiejętnie korzystał również z pomocy zagranicznych patronów. Do początku 1951 roku unikał koordynacji działań chińskich sił wojskowych z własną armią, akceptując ich wsparcie dopiero po wkroczeniu sił amerykańskich. Taka polityka stworzyła unikalną dynamikę, w której obecność dwóch patronów (ZSRR i Chin), wspierających reżim wobec zewnętrznych zagrożeń, umożliwiła konsolidację władzy nad wojskiem i aparatem bezpieczeństwa wewnętrznego. [17]

Konsolidacja władzy wymagała również legitymizacji wewnętrznej. Choć dyktaturę północnokoreańską często przedstawia się jako opartą głównie na ideologii, kluczowym czynnikiem umożliwiającym zdobycie zaufania była poprawa warunków ekonomicznych. Gospodarka centralnie planowana umożliwiła kolektywizację rolnictwa i rozwój przemysłu, szczególnie hutniczego i stalowego. Do lat 70. północnokoreański model przekształcił się z feudalnego, rolniczego w przemysłowy. Dla przeciętnego Koreańczyka reżim wydawał się stabilny, zwłaszcza w porównaniu z Koreą Południową, gdzie panowały korupcja i liczne zamachy stanu.Pamięć feudalnego modelu, w którym państwo nie miało służyć obywatelom, sprzyjał akceptacji ścisłej kontroli społecznej, o ile poprawiała się sytuacja materialna. [18]

Jednak rozwój ekonomiczny nie trwał wiecznie. W latach 50. zaczęła dominować ideologia Dżucze – „złota myśl” Kim Ir Sena, opierająca się na gospodarczym i politycznym samowystarczalności oraz kulcie jednostki. Kim Ir Sen budował swoją pozycję jako „Ojca Narodu”, wokół którego miała być scentralizowana cała władza. Narracja propagandowa została rozwinięta przez jego syna Kim Dzong Ila, który zyskał miano głównego interpretatora Dżucze Co ciekawe, Kim Dzong Il wykorzystywał kinematografię, produkując filmy, takie jak „Komandosi pięciu braci”, aby wzmacniać idee nacjonalizmu i kult jednostki. Tym samym pogłębił indoktrynację w odizolowanym państwie, dostosowując elementy marksizmu i leninizmu do specyficznych ram północnokoreańskich w duchu Dżucze. Strategia ta pozwoliła na utrzymanie ciągłości reżimu choćby w obliczu zmian w przywództwie [19]

Na przekór historycznym przykładom i teorii politycznej, totalitaryzm w Korei Północnej jest daleki od bycia przejściowym reżimem. Jego zdolność do przetrwania wynika z unikalnej kombinacji czynników, które razem stworzyły solidne fundamenty dla trwającej już ponad siedem dekad dyktatury. Wobec tego pojawiają się najważniejsze pytania: jakie czynniki w tej chwili warunkują istnienie reżimu Korei Północnej? Jakie jest jej miejsce w stosunkach międzynarodowych, zwłaszcza w kontekście napięć geopolitycznych i zmieniających się sojuszy? Czy przetrwanie tego reżimu będzie zależało bardziej od czynników zewnętrznych, takich jak wsparcie ze strony Chin, czy od wewnętrznych mechanizmów kontroli i legitymizacji?

Bibliografia

[1]O’Donnell G, Schmitter PC, Whitehead L. Transitions from Authoritarian Rule. Johns Hopkins University Press; 1986. https://doi.org/10.56021/9780801831928.

[2]. MacEwan, Arthur. Latin American Perspectives, vol. 15, no. 3, 1988, pp. 115–30. JSTOR, http://www.jstor.org/stable/2633794. Accessed 24 Nov. 2024.

[3].Arendt, Hannah, 1906-1975. The Origins of Totalitarianism. New York :Harcourt Brace Jovanovich, 1973.

[4]Bell, Daniel. Książka “The End of Ideology: On the Exhaustion of Political Ideas in the Fifties” (1960

[5].North Korea: Country Profile. Freedom House n.d. https://freedomhouse.org/country/north-korea

[6]. Juan J. Linz, Totalitarian and Authoritarian Regimes, Lynne Rienner Publishers, Boulder 2000.

[7]. Brzeziński, Zbigniew, Between Two Ages: America’s Role in the Technetronic Era, Viking Press, 1970.

[8]. Paxton, Robert O., The Anatomy of Fascism, Alfred A. Knopf, 2004.

[9]. Charles K. Armstrong, The North Korean Revolution, 1945-1950, Cornell University Press, Ithaca 2004.

[10] Song W, Wright J. THE NORTH KOREAN AUTOCRACY IN COMPARATIVE PERSPECTIVE. J East Asian Stud 2018;18:157–80. https://doi.org/10.1017/jea.2018.8.

[11] North Korea: Systematic Repression | Human Rights Watch 2020. https://www.hrw.org/news/2020/01/14/north-korea-systematic-repression (accessed November 24, 2024).

[12]Martysz C. Gospodarczy Cud Trzeciej Rzeszy . Szkoła Główna Handlowa w Warszawie n.d.

[12] Plan Czteroletni (III Rzesza). Wikipedia, wolna encyklopedia 2023.

[13] Warhist.pl. “Dojście Stalina do władzy i organizacja ZSRR pod jego rządami.” https://warhist.pl/wojna/dojscie-stalina-do-wladzy-i-organizacja-panstwa/

[14]Dojście Stalina do władzy i organizacja ZSRR pod jego rządami. II WOJNA ŚWIATOWA – najlepszy portal poświęcony historii 2021. https://warhist.pl/wojna/dojscie-stalina-do-wladzy-i-organizacja-panstwa/

[16] Song W, Wright J. THE NORTH KOREAN AUTOCRACY IN COMPARATIVE PERSPECTIVE. J East Asian Stud 2018;18:157–80. https://doi.org/10.1017/jea.2018.8.

[17]Lankov, Andrei. From Stalin to Kim Il Sung: The Formation of North Korea, 1945–1960. (New Brunswick: Rutgers University Press, 2002).

[18] Na bazie rozmowy z analitykiem PISM, Oskar Pietrewicz

[19] Frank R, Park PH. From Monolithic Totalitarian to Collective Authoritarian Leadership? Performance-Based Legitimacy and Power Transfer in North Korea. North Korean Review 2012;8:32–49. https://doi.org/10.3172/NKR.8.2.32.