Autorka: Zofia Komar ; wsparcie merytoryczne: Jędrzej Błaszczak
Sytuacja uchodźców z Ukrainy w Polsce po 2022 roku odsłoniła szczególne napięcie między mobilizacją społeczną a polityką państwa. Pierwsza fala pomocy była bezprecedensowa — obywatele, organizacje pozarządowe oraz struktury lokalne wzięli na siebie ciężar udzielenia wsparcia uchodźcom, zanim administracja publiczna zdołała wypracować mechanizm reakcji. Skala oddolnego zaangażowania dowiodła wielkiej solidarności, jednocześnie ujawniając systemowe słabości organizacyjne państwa.
Dalsze etapy procesu integracji wskazały jednak, iż spontaniczne impulsy wsparcia nie są w stanie zastąpić stabilnej i długoterminowej polityki pomocowej prowadzonej odgórnie. Właśnie na tej osi odpowiedzialności — między organizacją oddolną a państwową — jawią się główne wyzwania, którym poświęcony jest niniejszy artykuł.
Zakres i terminologia
Jednym z kluczowych czynników determinujących sytuację uchodźców z Ukrainy w Polsce po 2022 roku jest proces ich integracji z polskim społeczeństwem. Integracja ta stanowi złożony, wielowymiarowy i dynamiczny proces, zależny zarówno od charakterystyki samej grupy uchodźczej, jak i od reakcji oraz przygotowania instytucjonalnego państwa przyjmującego.
W niniejszym rozdziale integracja rozumiana jest jako proces obustronny, który obejmuje równocześnie przystosowywanie się uchodźców do nowych warunków życia oraz otwartość i gotowość społeczeństwa przyjmującego do ich akceptacji i współistnienia. Proces ten ewoluuje w czasie — wraz ze zmianą potrzeb, postaw, polityk publicznych oraz kontekstu społeczno-politycznego.
Integracja uchodźców zachodzi na dwóch zasadniczych poziomach. Po pierwsze, w wymiarze behawioralno-społecznym, obejmującym relacje interpersonalne, działania oddolne oraz zaangażowanie społeczne obywateli i organizacji pozarządowych. Po drugie, w wymiarze instytucjonalnym, który obejmuje systemowe instrumenty polityki publicznej — od programów socjalnych i informacyjnych po regulacje prawne i ramy administracyjne. Skuteczność integracji jest w dużej mierze uzależniona od spójności i wzajemnego uzupełniania się tych dwóch sfer.
Konieczne jest także rozróżnienie pomiędzy statusem uchodźcy a migrantem ekonomicznym. Choć obie grupy mogą korzystać z podobnych usług i instrumentów wsparcia, różni je zarówno motywacja migracyjna, jak i status prawny, co implikuje odmienność w zakresie potrzeb oraz możliwych ścieżek integracyjnych.
W związku z powyższym, integracja uchodźców wojennych stanowi wyzwanie odrębne od klasycznych problemów migracyjnych i wymaga zastosowania innych środków. Polityka migracyjna musi funkcjonować w warunkach bardzo dynamicznych — zależnych od zmieniających się potrzeb uchodźców, opinii publicznej oraz narracji medialnej. Zatem koniecznym jest stałe uaktualnianie i dostosowywanie narzędzi wspierających integrację.
Kontekst sytuacyjny
Według danych Urzędu do Spraw Cudzoziemców z 2025[1] roku, w tej chwili z ochrony czasowej w Polsce korzysta około miliona Ukraińców. Numer PESEL nadano 993 tys. obywateli Ukrainy, z czego 61% stanowią kobiety (wśród osób pełnoletnich odsetek ten wzrasta do 77%), a połowę tej grupy stanowią dzieci. Dodatkowo, 462 tys. uchodźców posiada zezwolenia na pobyt czasowy.
Ukraińscy uchodźcy najczęściej wybierają województwa, w których znajdują się duże ośrodki miejskie. Największy odsetek z nich mieszka w województwie mazowieckim (22%), a kolejne popularne regiony to dolnośląskie (12%), wielkopolskie (11%), małopolskie (9%) i śląskie (9%).
Wybuch pełnoskalowej inwazji Federacji Rosyjskiej na Ukrainę w roku 2022 postawił Polskę w bezprecedensowej sytuacji — jako państwo graniczne Unii Europejskiej, Polska stała się zarówno krajem frontowym, jak i głównym państwem przyjmującym uchodźców wojennych. W pierwszym roku konfliktu granicę polsko-ukraińską przekroczyło ponad 9 milionów osób poszukujących schronienia[2].
Odpowiedź Polski na ten kryzys była wielowektorowa — obejmowała zarówno działania instytucjonalne, jak i masową mobilizację społeczną. Szczególnie istotna okazała się rola społeczeństwa obywatelskiego. Oddolna pomoc osób prywatnych oraz organizacji pozarządowych (NGO) stała się obiektem badań psychologów oraz filozofów[3]. W pierwszym roku od rozpoczęcia pełnoskalowej wojny aż 77% dorosłych Polaków uczestniczyło w działaniach pomocowych – oferując zakwaterowanie, wsparcie finansowe, rzeczowe lub podejmując się wolontariatu[4]. Jako główne motywacje wskazywano m.in. bliskość kulturową oraz lęk prospektywny, czyli obawę, iż podobna sytuacja mogłaby w przyszłości dotknąć Polaków. Około 17 tysięcy uchodźców znalazło schronienie w prywatnych domach[5], co wskazuje na brak zaufania do instytucji państwowych zarówno przez Ukraińców, jak i empatyzujących z nimi Polaków.
Zakres udzielanej przez instytucje pozarządowe[6] pomocy obejmował m.in. wyżywienie, zakwaterowanie, pomoc medyczną i psychologiczną, pomoc prawną, wsparcie finansowe, wsparcie w zakresie zatrudnienia oraz inne działania integracyjne[7]. Szczególną kategorią pomocy były bezpłatne porady prawne dotyczące kwestii związanych z legalizacją pobytu w Polsce, takich jak uzyskanie statusu uchodźcy lub ochrona praw pracowniczych. Skala i wielopłaszczyznowość oddolnego zaangażowania społecznego była ogromna. Paradoksalnie, takie masowe, spontaniczne działania stworzyły niebezpieczną sytuację z perspektywy polityki publicznej. Częściowo zwalniały państwo z obowiązku udzielenia opieki, jednocześnie utrudniając rzetelny monitoring jakości pomocy.
Koordynacją i nadzorem działań obywateli zajmowały się urzędy wojewódzkie, a organizacje pozarządowe otrzymywały zalecenia z poziomu samorządów terytorialnych w formie fakultatywnej, z możliwością dofinansowania z Funduszu Pomocy. W praktyce samorządy terytorialne były zobowiązane do udzielania wsparcia, ale nie dysponowały mechanizmem jego kontroli. Jak podaje Najwyższa Izba Kontroli[8], znaczne środki z funduszu przekazywane przez wojewodów zostawały zwracane przez jednostki samorządów terytorialnych. Stawia to pytanie o symetrię między kosztami poniesionymi przez administrację a wysiłkiem obywateli. Jest to tym bardziej istotne, iż dysponenci środków Funduszu Pomocy nie byli zobowiązani do prowadzenia sprawozdawczości, przez co nie dokonano oceny efektów zadań samego Funduszu.
Postawy społeczne
Jednym z kluczowych mierników skuteczności integracji uchodźców ze społeczeństwem przyjmującym są wzajemne postawy społeczne. Postawy te determinuje przede wszystkim percepcja: wobec narodu, migrantów, uchodźców czy samego państwa. Zróżnicowanie deklarowanych postaw zależy od wielu zmiennych socjodemograficznych, takich jak: wiek, płeć, poglądy polityczne lub sytuacja materialna respondentów. Różnice w odpowiedziach pojawiają się także w odniesieniu do form pomocy. zwykle Polacy opowiadają się za akceptowaniem pomocy prywatnej lub doraźnej. Są jednak wyraźnie zniechęceni do odgórnej pomocy systemowej. Brak zaufania do państwowych inicjatyw pomocowych wynika z postrzegania ich jako powolnych i obarczonych ryzykiem marnotrawienia środków. Efekt wypalenia społecznego sprawił, iż początkowy entuzjazm ustąpił zmęczeniu i dystansowi wobec programów publicznych, które jawią się jako spóźnione i nieskuteczne.
Na kształtowanie się postaw wobec uchodźców wpływ mają dynamiczne czynniki zewnętrzne i wewnętrzne. Należą do nich m.in.: czynniki ekonomiczne (np. sytuacja gospodarcza kraju przyjmującego), narracja medialna, dezinformacja, protesty rolników, kryzys zbożowy, czas trwania wojny a także trwałość osiedlania się uchodźców oraz kontakty osobiste.
W postawach Polaków wobec uchodźców z Ukrainy można zauważyć wyraźną dynamikę. Jeszcze w 2021 roku ponad 90% Polaków było gotowych zaakceptować Ukraińców jako sąsiadów, współpracowników czy członków rodziny[9]. Po pełnoskalowej inwazji w 2022 roku nastąpiło apogeum sympatii, po którym rozpoczął się jej stopniowy spadek[10]. W 2024 roku 40% Polaków wyrażało sympatię wobec Ukraińców, a 30% była im niechętna[11]. W porównaniu do 2023 roku, poparcie dla przyjmowania uchodźców spadło o 10 punktów procentowych, osiągając najniższy wynik od wybuchu wojny (także spadek sympatii o 11 pkt, wzrost niechęci o 13 pkt)[12]. Tendencja ta wskazuje, iż wcześniejszy zryw społeczny — choć imponujący — stał się niejednoznaczny, nietrwały i podatny na wypalenie. Oddolna pomoc prywatna, początkowo uzupełniająca politykę państwa, w praktyce częściowo ją zastąpiła, prowadząc do wypalenia społeczeństwa oraz ograniczenia zaufania dla instytucji państwowych.
Wyzwania integracyjne
Kolejne lata obecności uchodźców z Ukrainy w Polsce ukazują, iż proces integracji nie przebiega płynnie. Trudności pojawiają się zarówno w instytucjach publicznych, jak i sferze społecznej. W centrum tych wyzwań znajdują się kwestie związane z usługami publicznymi, rynkiem pracy, edukacją i służbą zdrowia, ale także bariery językowe i kulturowe.
Najwyraźniejszym z perspektywy systemowej wyzwaniem jest aspekt instytucjonalny. Dotyczy on głównie usług publicznych, a więc otrzymywania pomocy administracyjnej i informacyjnej. Uchodźcy, zwłaszcza osoby starsze, napotykają na bariery językowe oraz cyfrowe w kontaktach z urzędami[13]. To, a także niedobór asystentów językowych, utrudnia im pozyskiwanie wymaganych dokumentów lub numeru PESEL, co przekłada się na nierówny dostęp do usług publicznych.
Na rynku pracy, mimo relatywnie wysokiego wskaźnika zatrudnienia, uchodźcy przez cały czas zmagają się z dyskryminacją. Różnice kwalifikacyjne oraz problemy z akceptacją kwalifikacji znacząco utrudniają im rekrutację.
Natomiast system edukacji, obciążony wzrostem liczby uczniów ukraińskich, walczy z brakami kadrowymi. Dodatkowym utrudnieniem są konflikty między szkolnictwem polskim a ukraińskim (internetowym)[14], braki w szkoleniu rodziców uchodźców (np. korzystanie z e-dziennika po polsku) czy wykluczenie Ukraińców z procesu decyzyjnego. W tym miejscu należy zwrócić uwagę, iż kwestie związane z integracją najmłodszych pokoleń są najważniejsze dla długotrwałego dostosowania wzajemnego grup narodowych.
W obszarze służby zdrowia, poza trudnościami w dostępie do usług, szczególnie widoczna jest potrzeba opieki psychologiczna. Uchodźcy zmagają się z objawami traumy, depresji, poczuciem tymczasowości, izolacją psychologiczną, stresem, a także trudnościami adaptacyjnymi.
Na poziomie społecznym, integracja napotyka przeszkody takie jak nieznajomość języka polskiego, czy konflikty w społecznościach lokalnych. Odmienna tożsamość społeczna, różnice kulturowe, stereotypy i dezinformacja stanowią w tej sferze ryzyko społecznej marginalizacji uchodźców.
Wnioski i rekomendacje systemowe
Polska polityka publiczna wobec uchodźców z Ukrainy nie nadążyła za pierwotnym zrywem społeczeństwa i do dziś nie wykształciła spójnego, długoterminowego podejścia do procesu integracji. Brak przejrzystej strategii, opieranie się na zmiennych nastrojach społecznych oraz silne uzależnienie od działań oddolnych — często nieformalnych — sprawiły, iż państwo nie przygotowało odporności na późniejsze wypalenie i spadek zaangażowania. W konsekwencji integracja opiera się na kruchych podstawach: jej powodzenie zależy nie od przewidywalnych instrumentów polityki publicznej, ale od falowych wzlotów i upadków społecznej solidarności.
Jednocześnie ograniczanie mechanizmów pomocowych (ograniczanie dostępu do zakwaterowania w ośrodkach zbiorowego zakwaterowania czy 800 plus) bez tworzenia alternatywnych narzędzi oznacza w praktyce ponowne przerzucenie ciężaru na organizacje pozarządowe i lokalnych działaczy.
W odpowiedzi na wcześniej zidentyfikowane trudności należy postulować wzmocnienie szeregu narzędzi systemowych. Przede wszystkim bariera językowa stanowi główny czynnik wykluczenia, dlatego nadrzędne znaczenie ma zapewnienie powszechnego i elastycznego dostępu do nauki języka polskiego. Równocześnie warto zwrócić uwagę na potrzebę inwestycji w programy podnoszące kwalifikacje zawodowe i wyrównujące szanse na rynku pracy.
Nie mniej istotna jest walka ze stereotypizacją, dyskryminacją i dezinformacją, które podważają fundamenty pozytywnej integracji ukraińsko-polskiej. W tym zakresie szczególne znaczące są działania edukacyjne, kampanie społeczne, a także budowanie przestrzeni do otwartego dialogu. Wreszcie, należy docenić znaczenie oddolnych form integracji społecznej, których wpływ, również na inne sektory wyzwań, jest nieoceniony i zasługuje na systemowe wsparcie.
Bibliografia:
Amnesty International Polska, Antyukraińska propaganda szerzy się w internecie. Rząd ma obowiązek reagować, 2023, https://www.amnesty.org.pl/antyukrainska-propaganda-szerzy-sie-w-internecie-rzad-ma-obowiazek-reagowac/ [dostęp: 4 kwietnia 2025].
Amnesty International Polska, Raport: Mieszkalnictwo a sytuacja uchodźców z Ukrainy w Polsce, maj 2023, https://www.amnesty.org.pl/wp-content/uploads/2023/05/raport_mieszkalnictwo.pdf [dostęp: 4 kwietnia 2025].
Amnesty International Polska, Sytuacja uczniów z Ukrainy w Polsce: odpowiedź Ministerstwa Edukacji i Nauki na petycję Amnesty International, https://www.amnesty.org.pl/sytuacja-uczniow-z-ukrainy-w-polsce-odpowiedz-ministerstwa-edukacji-i-nauki-na-petycje-amnesty-international/ [dostęp: 4 kwietnia 2025].
Amnesty International Polska, Szkoła dla wszystkich, https://www.amnesty.org.pl/szkola-dla-wszystkich/ [dostęp: 4 kwietnia 2025].
Amnesty International Polska, Edukacja: Polska – Ukraina. Przekazanie raportu, petycji, bilans działań, https://www.amnesty.org.pl/edukacja-polski-ukrainy-przekazanie-raportu-petycji-bilans-dzialan-dostep-do-edukacji-dzieci-z-ukrainy-i-dobrostan-polskich-szkol/ [dostęp: 4 kwietnia 2025].
Centrum Badań nad Uprzedzeniami UW, Ukraińcy w Polsce. Raport z badań CBU, marzec 2022, http://cbu.psychologia.pl/wp-content/uploads/sites/410/2022/03/Raport_Ukraińcy_marzec2022_fin.pdf [dostęp: 4 kwietnia 2025].
CBOS, Komunikat z badań: Polacy o Ukraińcach, K_103/14, 2014, https://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2014/K_103_14.PDF [dostęp: 4 kwietnia 2025].
CBOS, Komunikat z badań: Opinie o uchodźcach z Ukrainy, K_054/23, 2023, https://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2023/K_054_23.PDF [dostęp: 4 kwietnia 2025].
CBOS, Fokus CBOS 5/2023, https://www.cbos.pl/PL/publikacje/fokusy_tekst.php?nr=5/2023 [dostęp: 4 kwietnia 2025].
CBOS, Komunikat z badań: Opinie o uchodźcach z Ukrainy, K_025/24, 2024, https://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2024/K_025_24.PDF [dostęp: 4 kwietnia 2025].
Centrum Analiz PIE, 65 proc. ukraińskich uchodźców pracuje, ale polski rynek pracy to dla nich wiele wyzwań, 2024, https://pie.net.pl/65-proc-ukrainskich-uchodzcow-pracuje-ale-polski-rynek-pracy-to-dla-nich-wiele-wyzwan/ [dostęp: 4 kwietnia 2025].
Centrum Analiz PIE, Uchodźcy z Ukrainy. Praca, integracja, wyzwania, styczeń 2024, https://pie.net.pl/wp-content/uploads/2024/01/Uchodzcy-z-Ukrainy-.pdf [dostęp: 4 kwietnia 2025].
Centrum Analiz PIE, Wyzwania integracji uchodźców z Ukrainy w Polsce, maj 2023, https://pie.net.pl/wp-content/uploads/2023/05/Wyzwania-integracji-.pdf [dostęp: 4 kwietnia 2025].
Centrum Informacyjne Rządu RP, Pomoc obywatelom Ukrainy. Aktualne informacje, https://www.gov.pl/web/pozytek/sprawdz-gdzie-i-jaka-pomoc-uchodzcom-z-ukrainy-jest-potrzebna [dostęp: 4 kwietnia 2025].
Centrum Informacyjne Rządu RP, Rola NGO-sów w pomocy dla uchodźców z Ukrainy, https://www.gov.pl/web/pozytek/rola-ngo-sow-w-pomocy-dla-uchodzcow-z-ukrainy [dostęp: 4 kwietnia 2025].
Centrum Informacyjne Rządu RP, Obywatele Ukrainy w Polsce – aktualne dane migracyjne, 2025, https://www.gov.pl/web/udsc/obywatele-ukrainy-w-polsce–aktualne-dane-migracyjne2 [dostęp: 4 kwietnia 2025].
Centrum Informacyjne Rządu RP, Obywatele Ukrainy w Polsce – raport, 2021, https://www.gov.pl/web/udsc/obywatele-ukrainy-w-polsce–raport [dostęp: 4 kwietnia 2025].
Centrum Informacyjne Rządu RP, Ochrona międzynarodowa w 2022 r., https://www.gov.pl/web/udsc/ochrona-miedzynarodowa-w-2022-r [dostęp: 4 kwietnia 2025].
Centrum Informacyjne Rządu RP, Ochrona międzynarodowa w 2023 r., https://www.gov.pl/web/udsc/ochrona-miedzynarodowa-w-2023-r [dostęp: 4 kwietnia 2025].
Centrum Informacyjne Rządu RP, Ochrona międzynarodowa w 2024 r., https://www.gov.pl/web/udsc/ochrona-miedzynarodowa-w-2024-r [dostęp: 4 kwietnia 2025].
Council of the European Union, Refugee inflow from Ukraine, https://www.consilium.europa.eu/pl/policies/refugee-inflow-from-ukraine/ [dostęp: 4 kwietnia 2025].
Council of the European Union, Ukrainian refugees: Council extends temporary protection until March 2026, 25 czerwca 2024, https://www.consilium.europa.eu/pl/press/press-releases/2024/06/25/ukrainian-refugees-council-extends-temporary-protection-until-march-2026/[dostęp: 4 kwietnia 2025].
Instytut Europy Środkowej, Ukraińscy uchodźcy wojenni w Rosji po 24 lutego 2022 r. Próba ujęcia statystycznego, https://ies.lublin.pl/komentarze/ukrainscy-uchodzcy-wojenni-w-rosji-po-24-lutego-2022-r-proba-ujecia-statystycznego/ [dostęp: 4 kwietnia 2025].
Narodowy Bank Polski, Sytuacja życiowa i ekonomiczna migrantów z Ukrainy w Polsce. Raport z badania 2022, https://nbp.pl/wp-content/uploads/2023/04/Sytuacja-zyciowa-i-ekonomiczna-migrantow-z-Ukrainy-w-Polsce_raport-z-badania-2022.pdf [dostęp: 4 kwietnia 2025].
NIK, Działania na rzecz pomocy obywatelom Ukrainy – wyniki kontroli, https://www.nik.gov.pl/najnowsze-informacje-o-wynikach-kontroli/dzialania-na-rzecz-pomocy-obywatelom-ukrainy.html [dostęp: 4 kwietnia 2025].
Oko.press, Dzieci z Ukrainy nie chodzą do polskich szkół, https://oko.press/dzieci-z-ukrainy-nie-chodza-do-polskich-szkol [dostęp: 4 kwietnia 2025].
Oko.press, Rząd zmarnował naszą pomoc dla uchodźców. Opłaty za życie w centrach pomocy nieludzkie – raport, https://oko.press/rzad-zmarnowal-nasza-pomoc-dla-uchodzcow-oplaty-za-zycie-w-centrach-pomocy-nieludzkie-raport [dostęp: 4 kwietnia 2025].
PISM, Exodus uchodźców z Ukrainy jako wyzwanie dla Unii Europejskiej, https://www.pism.pl/publikacje/exodus-uchodzcow-z-ukrainy-jako-wyzwanie-dla-unii-europejskiej [dostęp: 4 kwietnia 2025].
PISM, Uchodźcy z Ukrainy na europejskim rynku pracy, https://pism.pl/publikacje/uchodzcy-z-ukrainy-na-europejskim-rynku-pracy [dostęp: 4 kwietnia 2025].
Polityka Insight, Polacy wobec Ukraińców — Analiza postaw społecznych, <https://www.politykainsight.pl/_resource/multimedium/20314977> [dostęp: 4 kwietnia 2025].
Rescue.org, IRC Q1 PM Report PL, czerwiec 2024, https://www.rescue.org/sites/default/files/2024-06/IRC%20Q1%20PM%20Report%20PL.pdf [dostęp: 4 kwietnia 2025].
Ścieżka Integracji, Problemy integracyjne w społecznościach lokalnych, https://sciezkaintegracji.pl [dostęp: 4 kwietnia 2025].
SWPS, Migranci z Ukrainy. Wyzwania integracji a umiejętności cyfrowe, https://swps.pl/centrum-prasowe/informacje-prasowe/34127-migranci-z-ukrainy-wyzwania-integracji-a-umiejetnosci-cyfrowe [dostęp: 4 kwietnia 2025].
