Wincenty Witos, a może Witosz…? O genealogii premiera

moremaiorum.pl 7 miesięcy temu

Wincenty Witos urodził się w chłopskiej rodzinie. W 1909 roku został wójtem Wierzchosławic – podtarnowskiej miejscowości, w której przyszedł na świat i z której pochodzili jego przodkowie. Co wiemy o genealogii premiera Witosa? I jaka historia wiąże się z jego nazwiskiem?

Wincenty Witos był jednym z trojga dzieci Wojciecha i Katarzyny Witosów. Urodził się w we wsi Wierzchosławice, która swą nazwę zawdzięcza pierwszemu właścicielowi z rodu Sulimów – Wierzchosławowi. Młodszy brat Witosa – Andrzej – również był związany z ruchem ludowym. O swojej genealogii Wincenty pisał:

Pochodzę z tych, których losy długie wieki rzucały pod nogi i na pastwę drugich, tak pod względem politycznym, jak i materialnym, a więc z klasy chłopskiej. Gorzej jeszcze, bo w tej klasie należałem do wydziedziczonych i najbardziej upośledzonych, połykając gorzki chleb skrajnej nędzy.

Wincenty Witos, mając 25 lat, poślubił Katarzynę Tracz, również pochodzą z Wierzchosławic. Ich akt ślubu znajduje się w aktach parafialnych z roku 1898. Odnotowano w nim, iż Wincenty Witos urodził się 21 stycznia 1874 roku, był kawalerem, synem Wojciecha i Katarzyny Sroki, zajmował się rolnictwem i mieszkał w domu nr 33. Z kolei Katarzyna Tracz była od swojego wybranka starsza o 3 lata, rodzicami byli Jakub i Marianna z d. Leck. Świadkami ślubu byli rolnicy – Andrzej Jonak i Jan Rymek. Rok później rodzi się córka Witosów – Julia.

Ich dom należał do ojca przyszłego premiera – Wojciecha. Znajdowała się w nim stajenka, przerobiona później na izbę i małą sień, w której trzymano krowę. Dach pokryty był słomą, ściany wylepiane gliną wewnątrz i zewnątrz, bielone, okna były sześciodzielne. Był to typowy dom przeciętnej podtarnowskiej wsi. Duża część domu należała do ciotki Wincentego – Marii. Jej część wykupił później Wojciech. Na parceli obok Witosowie posiadali stajnię. Po śmierci ojca w 1911 roku zagrodę odziedziczył brat Wincentego – Andrzej, który 10 lat później ją sprzedał. Dopiero w 1971 roku potomkowie Witosów wykupili ją i przeznaczyli budynek na cele muzealne.

Wójt Witos

10 lat po ślubie, w 1908 roku, Wincenty Witos został wybrany na wójta Wierzchosławic. Funkcję tę pełnił aż 23 lata. W tym samym roku został też posłem do galicyjskiego Sejmu Krajowego we Lwowie, a mandat ten sprawował do roku 1914.

W wyniku rozłamu w partii Witos został wybrany na wiceprezesa nowo powstałej partii politycznej Polskie Stronnictwo Ludowe „Piast”. Podczas I wojny światowej utrzymywał kontakty z innymi działaczami niepodległościowymi, a w samym Piłsudskim upatrywał przyszłego wodza Wojska Polskiego.

W 1920 roku został premierem Polski. Podczas wojny polsko-bolszewickiej kilkakrotnie wyjeżdżał na linię frontu, dbając o morale żołnierzy. Rok później złożył dymisję, a w maju 1923 roku utworzył drugi rząd w koalicji PSL „Piast”, ZLN i Polskie Stronnictwo Chrześcijańskiej Demokracji. Mimo iż rząd ten niedługo upadł, to po dymisji kolejnego na czele z Aleksandrem Skrzyńskim, Witos po raz trzeci został wybrany na prezesa rady ministrów w maju 1926 roku.

Proces brzeski

W jednym z wywiadów opublikowanych tuż po zaprzysiężeniu rządu, Witos powiedział: Mówią, iż Piłsudski ma za sobą wojsko, jeżeli tak, to niech bierze władzę siłą… Ja bym się nie wahał tego zrobić; jeżeli Piłsudski nie zrobi tego, to, zdaje się, nie ma jednak tych sił za sobą.

Kiedy 10 maja premier Witos rozmawiał z prezydentem Wojciechowskim, doskonale zdawał sobie sprawę o niebezpieczeństwie zamachu ze strony Piłsudskiego. Po rozpoczęciu przewrotu majowego Witos oraz Wojciechowski byli zmuszeni do rezygnacji ze swoich urzędów. Od tego momentu pozostawał w zdecydowanej opozycji wobec rządów sanacji.

Mimo iż Witos był więziony w twierdzy brzeskiej, 27 listopada 1937 roku został ponownie wybrany do Sejmu. W procesie, w którym były premier odpowiadał z wolnej stopy, zarzucano mu oraz kilku innych osobom, iż po wzajemnem porozumiewaniu się i działając świadomie, wspólnie przygotowywali zamach, którego celem było usunięcie przemocą członków sprawującego w Polsce władzę rządu i zastąpieniu ich przez inne osoby, wszakże bez zmiany zasadniczego ustroju państwowego. Witos został skazany na 1,5 roku więzienia i pozbawienie praw publicznych na 3 lata.

W czasie II wojny światowej, będąc we Lwowie, został trafiony przez bombę lotniczą. Od 1941 roku przebywał w Wierzchosławicach, będąc stale pod nadzorem miejscowego gestapo. W tym czasie stan jego zdrowia zdecydowanie się pogorszył. Jego córka – Julia – została zaaresztowana przez Niemców w odwecie za to, iż Wincenty potajemne miał zostać przewieziony przez AK z aresztu domowego do Londynu. Po wojnie utworzył wraz ze Stanisławem Mikołajczykiem Polskie Stronnictwo Ludowe. Zaledwie kilka tygodni później, 31 października 1945 roku, zmarł w szpitalu.

Witos czy Witosz?

Przeglądając księgi parafialne z Wierzchosławic, w 1874 roku pod numerem 4 zapisano akt urodzenia Wincentego Witosa. Jego ojciec – Wojciech – był chłopem nieposiadającym ziemi i zabudowań. Rodzina prawdopodobnie mieszkała u innych chłopów, utrzymując się z pracy najemnej. Dziadkami premiera był Jan Witos oraz Klara z d. Gdowska. Z kolei jego matka – Katarzyna – była córką Jana Sroki oraz Marianny z d. Bugaj.

Wojciech i Katarzyna Witosowie pobrali się w listopadzie 1870 roku. On miał 28 lat, ona 29. To pozwoliło, by odnaleźć dalsze koligacje rodzinne. W 1841 roku, w domu nr 33, tym samym, w którym ponad 50 lat później mieszkał premier Witos, urodził się jego dziadek – Wojciech. Jego ojciec – Jan – posiadał gospodarstwo o obszarze nie większym niż 1/4 łana. Był synem Piotra i Elżbiety córki Stanisława Bryla. Co ciekawe, Wojciech urodził się ponad nazwiskiem… Witosz! Pod tym samym nazwiskiem Jan ślubował wierność i uczciwość małżeńską w 1826 roku. By potwierdzić tę wersję, konieczne było odnalezienie aktu urodzenia Jana Witos(z)a. Jego chrzest odnotowano w księgach parafialnych Wierzchosławic z 1806 roku. Zapisano, iż ojcem był… Piotr Witos, który 4 lata wcześniej pobrał się z Elżbietą w Gosławicach. I w tym akcie występuje jako Witos.

Akt ten jest jednocześnie najstarszym zachowanym dokumentem z parafii Wierzchosławice. Księgi sięgają końca XVIII wieku, więc na ich podstawie nie uda się już ustalić dalszych przodków Wincentego Witosa. interesujący jest jednak fakt, iż wyłącznie Jan, mimo iż zarówno jego rodzice, jak i jego potomkowie pisali się Witos, w księgach występuje pod nazwiskiem Witosz. Pomyłka spisującego metryki? A może próba zmiany nazwiska przez samego Jana? Trudno dziś jednoznacznie odpowiedzieć na te pytania. Z pewnością pomocne byłyby starsze akta metrykalne.