Kosmiczna szarża Kraju Kwitnącej Wiśni

Autorzy: Krzysztof Karwowski, Marcel Rutkowski, Paweł Gawryluk

Analiza w skrócie:

Dlaczego Japonia prowadzi program kosmiczny?

Po II wojnie światowej Japonia była objęta ścisłymi ograniczeniami dotyczącymi rozwoju militarnego, co wynikało z pacyfistycznej konstytucji narzuconej przez Aliantów.

Chociaż po zakończeniu okupacji amerykańskiej w 1952 roku, Japonia była sojusznikiem Stanów Zjednoczonych, rozwój własnych technologii rakietowych był postrzegany jako sposób na wzmocnienie narodowej niezależności, co wzbudzało podejrzliwość decydentów w Waszyngtonie. Nastawienie uległo zmianie w latach 50. po wybuchu wojny koreańskiej – to wtedy rozpoczęły się prace naukowe, które formalnie miały charakter wyłącznie cywilny. Pozwalało to Japonii rozwijać program kosmiczny w ramach ograniczeń. Japonia starała się jednocześnie unikać zbyt silnej zależności lub dalszych ograniczeń od USA w zakresie technologii [1].

Nieocenionym akceleratorem tych prac była sylwetka kierownika programu – prof. Hideo Itokawy (Instytut Badań Przemysłowych Uniwersytetu Tokijskiego; 東京大学生産技術研究所, później własna jednostka) do dziś uznawanego za ojca japońskiego podboju kosmosu. Wiedza, charyzma i zdolności liderskie Itokawy stanowiły podwaliny zarówno naukowej jak i instytucjonalnej strony projektu (program Pensil rockets – doświadczalnych rakiet-ołówków oraz powołanie samodzielnych centrów badań kosmosu w latach 60-tych) [2].

Chcąc nakreślić chronologiczny rozwój instytucji zajmujących się programem kosmicznym w Japonii, należy zacząć od zespołu naukowców i studentówpod kierunkiem Itokawy – AVSA (Avionics and Supersonic Aerodynamics), powstałego 5 lutego 1954 roku. Celem nowopowstałej grupy były badania nad wykorzystaniem rakiet jako środka transportu. Do pionierskich osiągnięć AVSA zaliczyć możemy eksperymentalny start rakiety Pencil. Była to wówczas najmniejsza rakieta na świecie o wymiarach 23 cm długości, 1,8 cm średnicy i 200 g wagi. Kontynuacja badań przez zespół doprowadziła do opracowania większych rakiet np. Pencil 300, którego test odbył się na plaży Michikawa. Kolejne modele Baby i Kappa oraz wystrzelenie modelu K-6 w roku 1958 na wysokość 60 km, pozwoliły na dołączenie Uniwersytetu i Japonii do międzynarodowego programu obserwacji Ziemi (IGY).

W roku 1964 Instytut Aeronautyki i grupa badawcza Hideo Itokawy zostały połączone w Instytut Kosmiczny i Nauki Lotniczej (ISAS, 宇宙科学研究所) [2], aby już po siedmiu latach, 11 lutego 1970 roku wystrzelić pierwszego japońskiego sztucznego satelitę OHSUMI (L-4S-5). Mimo ambitnych planów Chin Ludowych, aby prześcignąć okupanta sprzed dekad, to Japonia osiągnęła sukces swojej misji kosmicznej jako pierwsza [3].

Lata 70. i 80. to przede wszystkim okres intensywnego rozwoju japońskich rakiet nośnych serii N i H (produkcji Nissana) oraz lotów kolejnych satelitów technologicznych testujących rozwiązania z zakresu łączności, radarów orbitalnych i elektroniki kosmicznej [4].

Nowa era rywalizacji kosmicznej

Położenie geopolityczne Wysp Japońskich wymusza poszukiwanie alternatywnych metod zapewnienia bezpieczeństwa i konkurencyjności społeczeństwu i gospodarce. Związana współpracą kosmiczną z Zachodem Japonia pilnie śledzi zarówno błyskawiczne postępy Chin w kosmosie, jak i kolejne testy rakietowe Korei Północnej.

Kosmos natomiast stanowi istotną domenę z perspektywy zarówno zbierania informacji wywiadowczych jak i np. potencjalnego przeciwdziałania nadlatującym z nieprzyjaznego kraju pociskom balistycznym.

Ewolucja japońskiej branży kosmicznej

Program Japonii kilkakrotnie zmieniał swój charakter i umocowanie instytucjonalne przechodząc z czysto akademickiego, przez państwowe, po publiczno-prywatne przedsięwzięcie. Przekształcenie grupy naukowo-studenckiej w instytut, a potem ISAS zwiększało profesjonalizację i rozpoznawalności japońskich badań na świecie. Po latach, w 1981 roku, nadzór nad ISAS został przeniesiony do japońskiego Ministerstwa Edukacji, Kultury, Sportu, Nauki i Technologii (MEXT, 文部科学省), a w 2001 roku pod kontrolą tego samego resortu znalazła się powołana w 1969 Narodowa Agencja Rozwoju Kosmicznego (NASDA, 宇宙開発事業団) [5] [6]. Do zadań NASDA założonej 1 października 1969 roku należało m.in. rozwój satelitów oraz rakiet nośnych w tym ich wstrzeliwanie i śledzenie, a także opracowywanie metod, urządzeń i sprzętu w celu realizacji wcześniej wymienionych zadań [7].

Następnym kluczowym momentem był rok 2003, kiedy to powstała Japońska Agencja Eksploracji Aerokosmicznej (Japan Aerospace Exploration Agency – JAXA, 宇宙航空研究開発機構). Jej utworzenie było wynikiem połączenia wszystkich wspomnianych wcześniej i działających organizacji w jedno ciało koncentrujące badania kosmiczne i lotnicze w Japonii. Agencje te miały różne specjalizacje i odpowiadały za różne aspekty eksploracji przestrzeni kosmicznej i rozwoju technologii lotniczych, a fuzja umożliwiła harmonizację i koordynację działań w jednej instytucji [8].

Prócz samej eksploracji uzupełniające badania i obserwacje kosmiczne prowadzą też inne instytucje. Narodowy Instytut Technologii Informacyjnych i Komunikacji (NICT, 情報通信研究機構) rozwija technologie telekomunikacyjne, cyberbezpieczeństwo oraz łączność satelitarną, najważniejsze dla misji kosmicznych. Centrum Obserwacji Ziemi (EOC, 地球観測センター) to z kolei centrum naukowe monitorujące Ziemię dzięki satelitów: dostarcza dane o klimacie, prognozy pogodzie i monitoruje ryzyko i skutki klęsk żywiołowych. Usuda Deep Space Center to z kolei związany z JAXA operator anten umożliwiających komunikację z japońskimi sondami w przestrzeni międzyplanetarnej [9]. Ośrodek odgrywa kluczową rolę w odbieraniu i przesyłaniu danych do japońskich statków kosmicznych oraz wspieraniu japońskich misji badawczych w głębokiej przestrzeni kosmicznej.

Narodowy Instytut Badań Przyrodniczych (NINS, 自然科学研究機構) to natomiast zrzeszenie instytutów rozszerzających wiedzę w badaniach podstawowych. Ośrodki astronomiczne zlokalizowane w Japonii i poza nią badają kosmos m.in. przez udział w międzynarodowych projektach teleskopowych, jak ALMA i Subaru [10].

Fundatorem japońskich wysiłków w kosmosie jest Ministerstwo Edukacji, Kultury, Sportu, Nauki i Technologii, a za koordynacje polityczną odpowiada podległy premierowi Minister stanu ds. polityki kosmicznej [11].

Zdj. 1. H3 – towarowa rakieta kosmiczna serii H rozwijana przez Japonię. Start w lipcu 2024 (fot. BBC)

Japońskie koncerny przemysłu kosmicznego

Terminem zaibatsu określamy grupę firm, przedsiębiorstw, które kontrolowały rozległą część gospodarki Japonii przed II wojną światową. Powiązane były często wokół jednej rodziny [12]. Szereg największych i najbardziej znanych korporacji japońskich funkcjonuje w modelu zaibatsu do dzisiaj [13]. Zaliczają się do nich giganci zaawansowanych technologii: Mitsubishi, Kawasaki, NEC czy Ishikawajima-Harima Heavy Industries (IHI). Ze względu na powiązanie ich działalności biznesowej z zaawansowanymi technologiami (spółki zależne Mitsubishi i Kawasaki w branży aerospace, elektronika produkowana przez NEC, aparaty Nikona) firmy te prężnie operują na japońskim rynku kosmicznym. Również największy japoński producent samochodów i przedsiębiorstwo ogółem – Toyota – od 2023 podejmuje inicjatywy związane z wejściem w biznes kosmiczny [14].

Tabela 1. Największe japońskie zaibatsu zainteresowane kosmosem (oprac. autorów [15] [16])

Prężnie rozwijają się także startupy. Do najaktywniejszych w Japonii należą iSpace (przerób zasobów księżycowych, robotyka księżycowa), AstroScale (usuwanie śmieci kosmicznych, mikrorobotyka), GITAI (zrobotyzowane konstrukcje orbitalne) czy Synspective (łączność kosmiczna, fotografia kosmiczna wspierana AI, czujniki i sensory) [18].

Budżet JAXA

Budżet agencji publikowany jest na początku roku, a w I kwartale roku następnego publikowane są raporty z rzeczywistego wydatkowania środków obejmujące pulę startową i budżet suplementarny.

Japońskie wydatki na kosmos rosną ustawicznie, ale nie tak gwałtownie jak np. chińskie czy amerykańskie. W 2024 w puli startowej zaplanowano wydatki o wartości 154,8 miliarda jenów (ok. 988,5 miliona USD) z prognozą całościową na ok. 220 miliardów jenów (ok. 1,4 miliarda USD). Dynamikę budżetową w latach 2015-2024 obrazuje wykres.

Wykres 1. Dynamika budżetu JAXA (oprac. INE, dane NIKKEI; SpaceReport)

Japonia traktuje ponadto amerykański przykład współpracy publiczno-prywatnej jako kolejny krok naprzód w swojego rozwoju przemysłu kosmicznego. To naśladownictwo obejmuje uruchomienie w marcu 2024 funduszu Strategic Space Fund o wysokości 6,2 miliarda USD na wsparcie prywatnych prac badawczo-rozwojowych w dziedzinie kosmosu w ciągu najbliższej dekady jako uzupełnienie wysiłków agencji państwowej [19].

Nowe horyzonty rozwoju

Tokio posiada solidne podstawy technologiczne, finansowe i naukowe, które pozwalają jej skutecznie rozwijać zdolności kosmiczne. Dzięki silnym inwestycjom w badania i rozwój oraz szerokiej współpracy między sektorem rządowym, firmami zaibatsu i środowiskiem akademickim, Japonia zbudowała rozległą infrastrukturę umożliwiającą realizację ambitnych projektów kosmicznych. Agencja JAXA zyskała międzynarodowe uznanie dzięki przełomowym misjom oraz naciskowi na technologie komunikacyjne i obserwacyjne, które mają zastosowanie nie tylko w przestrzeni kosmicznej, ale także w monitorowaniu Ziemi, co przynosić ma wymierne korzyści dla gospodarki i bezpieczeństwa narodowego.

Nowym, acz ważnym politycznym motorem programu ma być Lunar Industry Vision Council (LIVC, 月面産業ビジョン協議会), nowa inicjatywa partnerska rządu Japonii i liderów przemysłu w celu opracowania strategii dla przyszłego rozwoju przemysłu księżycowego. Rada ta skupia ekspertów z różnych sektorów technologii kosmicznych i inżynierii, ale także finansów, venture capital czy marketingu. Jej celem jest zidentyfikowanie możliwości i wyzwań związanych z komercjalizacją eksploracji Księżyca. Plan obejmuje budowę infrastruktury do wydobywania zasobów, produkcji energii i umożliwienia długoterminowego pobytu na Księżycu, co ma przynieść korzyści zarówno gospodarce kraju, jak i wzmocnić jego pozycję w globalnym wyścigu kosmicznym. Rada podkreśla współpracę międzynarodową oraz zaangażowanie sektora prywatnego jako najważniejsze elementy budowy przyszłego ekosystemu księżycowego [20].

Kraj Kwitnącej Wiśni ma nie tylko środki i ambicje, ale także korzystną strukturę polityczną – szczególnie teraz. Japończycy jako pierwsi na świecie powołali Ministra odpowiedzialnego za koordynację biznesu i polityki kosmicznej (Minister of State for Space Policy) odpowiedzialnego przed premierem [11]. Istnieje Strategic HQ for Space Development, której szefem jest premier, a wiceszefem tenże Minister ds. polityki kosmicznej [21, 22].

Duży potencjał naukowy, bogate społeczeństwo i różnorodny przemysł przekładają się na patentowanie i wdrażanie nowych rozwiązań, a także wysokie miejsca w rankingach innowacyjności (pozycje uniwersytetów – patrz Tabela 2 czy wysokie noty w globalnym indeksie innowacji GII) [23] [24].

Tabela 2. “Najaktywniejsze kosmicznie” uczelnie wyższe w Japonii (źródło: INE, dane ARWU 2023 [24])

Przyszłość Japonii w kosmosie

Duża niezależność technologiczna, jakkolwiek godna uznania, nie jest dana na zawsze. W przyszłości więc można spodziewać się zarówno dalszego wzrostu nakładów na kosmos, jak i kolejnych ambitnych misji w japońskim wykonaniu. Już teraz w astropolityce spod znaku Wschodzącego Słońca widoczna jest zmiana. JAXA wydaje się reorientować z wybitnie cywilnych i podstawowych badań astrofizycznych i bliskiej orbity okołoziemskiej na badanie innych ciał kosmicznych, szczególnie Księżyca, asteroid i zachowań Słońca. Obszary te pokrywają się z zainteresowaniami Chin [22] [25], za którymi Japończycy nie chcą pozostać w tyle.

Wyścig kosmiczny w Azji jest faktem. Wobec rosnącej ekspansywności strony chińskiej, Japonia przyjęła pozycję przeciwną dołączając do inicjatywy amerykańskich badań kosmicznych i księżycowych – Artemis Accords [26] w roli współzałożyciela. Istotne doświadczenia JAXA w budowie i obsłudze infrastruktury kosmicznej przełożyło się na zaproszenie do wspólnej budowy stacji Lunar Gateway na orbicie Księżyca – instalacji orbitalnej służącej za hub logistyczny dla przyszłej amerykańsko-zachodniej stałej bazy na powierzchni Srebrnego Globu.

Plany Tokio sięgają jednak dalej poza sferę cywilną. JAXA potwierdziła już trzeci udany start swojej rakiety serii H z ładunkiem o zastosowaniu wojskowym. Klientem są tutaj zarówno Siły Samoobrony, jak i – zainteresowane niskimi kosztami i niezawodnością – Siły Kosmiczne USA [27]. Fakt ten stanowi dowód, iż już teraz niewielki, ale wysokiej jakości przemysł kosmiczny Japonii przestawia się na rozwiązania kosmiczne podwójnego przeznaczenia [28].

Jak pisze analityczka INE Aleksandra Domachowska, wysiłki te mogą jeszcze przybrać na sile po zmianie rządu i exposé nowego szefa rządu w październiku 2024. Shigeru Ishiba – dotychczasowy minister obrony i specjalista polityki bezpieczeństwa – postawić ma na czele swojej polityki właśnie samodzielność w dziedzinie zdolności samoobrony, zbierania i stosowania informacji o kluczowym znaczeniu dla ochrony państwa. Oznacza to, iż nowy premier, jako militarysta, może zapewnić wsparcie szczególnie wojskowej stronie programu – systemom satelitów rozpoznawczych, obronie przeciwrakietowej wspieranej z orbity, czy systemom AI dla przemysłu kosmicznego.

Zdj 2. KIBO 2 – proponowany demonstrator japońskiej techniki stacji kosmicznych i prototyp rozwiązań dla stacji Artemis – Lunar Gateway (źródło: JAXA)

Zrealizowane osiągnięcia [1, 3, 7, 10, 21, 22, 30, 31]

Poniższa lista pokazuje chronologiczny przegląd przełomowych misji, które Japonia zrealizowała w kosmosie. Są pośród nich satelity i ich konstelacje, sondy międzyplanetarne, urządzenia badające Słońce i obserwujące gwiazdy pozasłoneczne czy przedsięwzięcia międzynarodowe.

1985 – Sakigake (さきがけ – pionier) i Suisei (すいせい – kometa): Pierwsze międzyplanetarne sondy kosmiczne Japonii, testery lotów pozaziemskich. Wysłane w ramach badania komety Halleya. Stanowiły część tzw. Armady Halleya skierowanej w stronę komety wraz z próbnikami z USA, Europy i ZSRR.

1990 – Hiten (ひてん – latające bóstwo): Misja Hiten była pierwszą japońską próbą dotarcia na orbitę Księżyca. Sonda była w rzeczywistości satelitą Ziemi krążącym po mocno wydłużonej orbicie i statkiem nosicielem dla księżycowego satelity Hagoromo (はごろも – płaszcz boga Hiten). Odłączenie i lot Hagoromo na skutek awarii zakończyły się niepowodzeniem.

1998 – Nozomi (のぞみ – życzenie lub marzenie): Misja do Marsa, której celem było zbadanie jego magnetosfery i atmosfery. Zakończona się niepowodzeniem z powodu problemów z napędem.

2003 – Hayabusa (はやぶさ – japoński sokół wędrowny): Sonda miała za zadanie pobrać próbki z asteroidy Itokawa. Była to pierwsza na świecie misja, która pobrała próbki z powierzchni asteroidy i dostarczyła je z powrotem na Ziemię w 2010 roku.

2007 – Kaguya (かぐや – Księżycowa Księżniczka): Powtórzenie nieudanej misji Hiten/Hagoromo, lot na Księżyc zorientowany na mapowanie i badanie powierzchni, w tym geologii i pola grawitacyjnego. Misja dostarczyła szczegółowych danych o powierzchni i strukturze ziemskiego satelity.

2008 – Kibō (きぼう- nadzieja): Orbitalny moduł laboratoryjny Międzynarodowej Stacji Kosmicznej ISS. Projektowany pierwotnie jako niezależna, japońska stacja kosmiczna, ostatecznie został dołączony do projektu ISS i wyniesiony w trzech lotach amerykańskich wahadłowców. Jest głównym modułem badawczym stacji.

2010 – Akatsuki (あかつき – świt): Misja Akatsuki była skierowana na Wenus w celu zbadania jej atmosfery i klimatu. Po problemach z napędem sonda weszła na orbitę Wenus dopiero w 2015 roku. Dostarczyła jednak w tym czasie istotnych danych o pogodzie słonecznej. Zakończona w 2014.

2010 – QZS: Rozwijana do dzisiaj konstelacja japońskich satelitów nawigacyjnych. Operują z orbity quazi-zenitalnej (QZ, stąd nazwa) i świadczą mikroskalowe, lokalne usługi nawigacyjne na wzór amerykańskiego GPS czy chińskiego systemu Beidou. Operatorem jest Rząd Japonii.

2014 – Hayabusa2: Druga misja mająca na celu pobranie próbek pozaziemskich, tym razem z asteroidy Ryugu. Sonda dostarczyła próbki na Ziemię w 2020 roku i kontynuuje swoją podróż.

2018 – SLIM (Smart Lander for Investigating Moon): Projekt precyzyjnego lądowania na Księżycu, w ramach którego Japonia testuje technologię lądowania. Mimo początkowej utraty łączności udało się “zbudzić” sondę do działania. Pomimo planu na 14 dni operacji, lądownik przesyłał dane przez niemal pół roku (od 20 stycznia do 27 czerwca 2018).

2023 – XRISM (X-Ray Imaging and Spectroscopy Mission): Misja astronomiczna, prowadzona we współpracy z NASA, której celem jest badanie wszechświata w promieniach rentgenowskich. Mniejszy odpowiednik amerykańsko-europejskiego teleskopu kosmicznego James Webb.

Japonia posiada dwa własne kosmodromy Tanegashima, Uchinoura oraz centrum kosmiczne Tsukuba. Użytkuje także własnej produkcji rodzinę rakiet nośnych serii H.

Bibliografia

[1] ISAS. History of Japanese Space Research. ISAS-JAXA, https://www.isas.jaxa.jp/e/japan_s_history/brief.shtml [dostęp: 2024/10/11]

[2] ISAS. Prof. Itokawa, „The Father of Japanese Rocketry”. ISAS-JAXA, https://www.isas.jaxa.jp/e/japan_s_history/profito.shtml [dostęp: 2024/10/11]

[3] Ohsumi. JAXA, https://www.isas.jaxa.jp/en/missions/spacecraft/past/ohsumi.html [dostęp: 2024/10/13]

[4] Kaczanowski, W. Potencjał rakietowy Japonii. Historia i teraźniejszość. Space24, https://space24.pl/pojazdy-kosmiczne/systemy-nosne/potencjal-rakietowy-japonii-historia-i-terazniejszosc-analiza [dostęp: 2024/10/13]

[5] Japan Aerospace Exploration Agency. Britannica, https://www.britannica.com/science/space-exploration [dostęp: 2024/10/31]

[6] National Aerospace Laboratory of Japan. DBpedia, https://dbpedia.org/page/National_Aerospace_Laboratory_of_Japan [dostęp: 2024/10/31]

[7] NASDA History. JAXA, https://global.jaxa.jp/about/history/nasda/index_e.html [dostęp: 2024/10/31]

[8] Law Concerning Japan Aerospace Exploration Agency”. JAXA, https://www.jaxa.jp/about/law/law_e.pdf [dostęp: 2024/10/31]

[9] NINS organization. NINS, https://www.nins.jp/en/about/folder3/post_9.html [dostęp: 2024/10/11]

[10] Japońskie centra kosmiczne. JAXA, https://global.jaxa.jp/about/centers/ [dostęp: 2024/10/11]

[11] Japanese Space Policy. Cabinet Office of Japan, https://www8.cao.go.jp/space/english/index-e.html [dostęp: 2024/10/11]

[12] Zaibatsu. Cambridge Dictionary, https://dictionary.cambridge.org/pl/dictionary/english/zaibatsu [dostęp: 2024/10/17]

[13] Zaibatsu. Britannica, https://www.britannica.com/topic/zaibatsu [dostęp: 2024/10/17]

[14] Toyota’s Lunar Cruiser: from Earth to the moon and back. Toyota, https://www.toyota-europe.com/news/2023/lunar-cruiser [dostęp: 2024/10/21]

[15] Aerospace Business Partners. JAXA Business Development & Industrial Relations Department, https://aerospacebiz.jaxa.jp/en/partner/ [dostęp: 2024/10/21]

[16] Japan Space Industry. JAXA, https://aerospacebiz.jaxa.jp/japanese-space-industry/ [dostęp: 2024/10/21]

[17] Internet of Things – Internet rzeczy

[18] NewSpace startups in Japan. TRACXN, https://tracxn.com/d/explore/newspace-startups-in-japan/__cRjAOQ4LjYjRQRTbpe8ZN2p4aAGKVFsK5tx0hfGbscw/companies [dostęp: 2024/10/16]

[19] Jones, A. (2024). Japan creates a multibillion dollar strategic fund to bust space industry. SpaceNews, https://spacenews.com/japan-creates-multibillion-dollar-space-strategic-fund-to-boost-space-industry/ [dostęp: 2024/11/14]

[20] Strona LIVC, https://www.lunarindustryvision.org/about [dostęp: 2024/11/14]

[21] Pekaanen, S. et al. (2023). Japan in the New Lunar Space Race. Space Policy. Available online 17.04.2023, 101577. https://doi.org/10.1016/j.spacepol.2023.101577

[22] „Space Science and Exploration Activities of ISAS/JAXA” The UK-Japan 150 year anniversary Science, Technology and Innovation Symposium – Astronomy & Space Science, The Embassy of Japan in the UK, 6 December 2023″

[23] WIPO GII – Japan. WIPO, https://www.wipo.int/gii-ranking/en/japan [dostęp: 2024/11/14]

[24] Academic Ranking of World Universities – The Shanghai List. ARWU, https://www.shanghairanking.com/ [dostęp: 2024/11/15]

[25] Karwowski, K. Ze smokiem do gwiazd. Chiński program kosmiczny. INE, https://ine.org.pl/chinski-program-kosmiczny/ [dostęp: 2024/11/15]

[26] Karwowski, K. Chińska Dyplomacja Kosmiczna. INE https://ine.org.pl/chinska-dyplomacja-kosmiczna-otwarta-ale-czy-dla-wszystkich/ [dostęp: 2024/11/15]

[27] The Rise of Japan’s Commercial Space Industry. PayloadSpace, https://payloadspace.com/the-rise-of-japans-commercial-space-industry/ [dostęp: 2024/10/17]

[28] Japonia już po raz trzeci użyła swojej nowej rakiety nośnej. RP, https://www.rp.pl/kosmos/art41393641-japonia-po-raz-trzeci-uzyla-z-powodzeniem-swojej-nowej-rakiety-nosnej [dostęp: 2024/11/15]

[29] Domachowska, A. Nowy rozdział w polityce Japonii. INE, https://ine.org.pl/nowy-rozdzial-w-polityce-japonii-jaki-kierunek-obierze-premier-ishiba-shigeru/ [dostęp: 2024/11/8]

[30] Singh, G. Space, A.I. 6th-Gen Jet, Maritime Supremacy — Japan Plans Massive $58B Military Budget To Check China. EuroAsiaTimes, https://www.eurasiantimes.com/space-a-i-6th-gen-jet-maritime-supremacy/ [dostęp: 2024/11/11]

[31] JAXA Satellites and Spacecrafts: Past Projects. JAXA, https://global.jaxa.jp/projects/past_project/sat.html [dostęp: 2024/11/8]