Na plecach niedźwiedzia ku gwiazdom. Rola Rosji w chińskim programie kosmicznym.

Zdjęcie: Chińska polityka energetyczna (41)

Autorzy: Krzysztof Karwowski, Jakub Pelc

Analiza w skrócie:

• Rosyjski program kosmiczny, jako radziecka masa spadkowa, był chronologicznie pierwszy i osiągnął istotne sukcesy. Chiny rozpoczynały swoje doświadczenia kosmiczne z symbolicznym wsparciem specjalistów z ZSRR. najważniejsze technologie pozyskały lub nabyły jednak już po upadku Związku Sowieckiego. Obydwa kraje angażują się w rozwój zaawansowanych zdolności kosmicznych.

• Rosji zamierza pozostać liczącym się krajem na scenie badań kosmosu, co przychodzi jej z coraz większym trudem. Chiny natomiast otwarcie grają na balansowanie Stanów Zjednoczonych pod względem możliwości technologicznych, strategicznych i dyplomacji kosmicznej.

Chociaż Chiny uchodzą za ojczyznę rakiet (pierwszych prostych rakiet zapalających użyły w XIII wieku przeciwko inwazji mongolskiej w bitwie pod Kaifeng), to nowoczesna inżynieria rakietowa, jaką znamy współcześnie narodziła się w Rosji i Niemczech. Jej rozwój przyspieszyła II wojna światowa oraz amerykańsko-sowiecka zimna wojna [1]. Niniejszy tekst ma na celu zarysować chiński program kosmiczny z perspektywy wkładu ZSRR i Rosji oraz jej aktualnej roli we współczesnym chińskim sukcesie.

Zalążki współpracy

Chińska Republika Ludowa już w l. 50. XX wieku dołączyła do wyścigu o pozyskanie broni jądrowej oraz środków jej przenoszenia – rakiet [2]. Po podpisaniu chińsko-radzieckiego układu o przyjaźni w 1950 roku, Związek Radziecki wsparł chiński przemysł narzędziami, szkoleniem kadr oraz dokumentacją badań niemieckich programów rakietowych. Ponadto przekazał stronie chińskiej egzemplarze swoich rakiet m.in. R-1 i R-2 (SS-2). DF-1 – pierwsza z rodziny chińskich rakiet balistycznych Dongfeng (东风 – Wschodni Wiatr) – bazowała więc na radzieckich projektach, które oparto z kolei na niemieckiej V-2 [3] [4]. Z nich wyewoluowały rakiety kosmiczne Długi Marsz. Republika Ludowa wysłała pierwszą misję kosmiczną w 1970 roku w ramach programu Liang Dan Yi Xing (两弹一星 – Dwie Bomby i Satelita). Był to tajny projekt inżynieryjny, w ramach którego chińska Armia Ludowo-Wyzwoleńcza (ALW) dążyła do uzyskania broni jądrowej i termojądrowej oraz skutecznego środka przenoszenia – międzykontynentalnej rakiety balistycznej [5] [6]. Większość pracy wykonano jednak rękami własnych naukowców ze względu na zainicjowany za rządów Nikity Chruszczowa rozbrat chińsko-radziecki: wycofanie personelu i pomocy przemysłowej ZSRR. Mimo to program atomowy oraz wysyłka pierwszego chińskiego satelity zakończyły się sukcesem [7] [8].

Chiny zostały zaproszone w latach 70. XX w. do programu współpracy kosmicznej „Interkosmos” pod auspicjami ZSRR. Jednak – z uwagi na trwającą rewolucję kulturalną oraz zaangażowanie w przedsięwzięcie Indii i Wietnamu — nie były w nim specjalnie aktywne [9].

Owoce współpracy: bombowiec H-6 i myśliwce na licencjach ZSRR oraz rakiety Dongfeng 1 i 2 (fot. K. Karwowski, Muzeum Wojskowe Rewolucji Ludowej w Pekinie)

Lata 90. Trudności Rosji i szansa Chin

Sytuacja odwróciła się po zakończeniu Zimnej Wojny. Upadek ZSRR i trudności finansowe Federacji Rosyjskiej zbiegły się z transformacją gospodarczą Chin oraz ich ambicjami. Ostatnia dekada XX wieku to także powolne ocieplenie się relacji na linii Pekin-Moskwa. Technologie kosmiczne stały się przedmiotem handlu i wymiany – do zdobytych tą drogą przez Chiny rozwiązań należą m.in. (i) kapsuły Shenzhou (神舟 – Niebiański Statek) oparte na statkach Sojuz, (ii) kombinezony kosmiczne do pracy w próżni, (iii) procedury medyczne i szkoleniowe personelu latającego [10]. Chiny z dużym zainteresowaniem przystąpiły do kopiowania rosyjskich osiągnięć inżynieryjnych podwójnego przeznaczenia oraz rozbudowy swojego własnego Miasteczka Aerokosmicznego w Pekinie. Robiły to pod wpływem wizyt swoich specjalistów w Gwiezdnym Miasteczku pod Moskwą [11]. Ponadto, powstanie niepodległej Ukrainy, a co za tym idzie, pokaźnej liczby zlokalizowanych na jej terytorium przedsiębiorstw sektora zbrojeniowego, zaowocowało kontaktami handlowymi z Pekinem poza kontrolą Moskwy. W ten sposób chińscy producenci pozyskali m.in. cenną technologię wydajnych napędów rakietowych od firmy Jużmasz (Stowarzyszenie Produkcyjne „Południowe Zakłady Budowy Maszyn” im. A. M. Makarowa) [12] z Dniepru.

Rosyjskie wzorce powielają nie tylko chińskie zasoby sprzętowe. Robi to również lotniczo-kosmiczne szkolnictwo wyższe – wojskowe i z wojskiem związane (Tabela 1).

Najbardziej aktywne na tym polu uczelnie Chin (Uniwersytet Lotnictwa i Aeronautyki Beihang, Politechnika Północnozachodnia i Szkoła Lotnictwa Uniwersytetu Tsinghua) mają umowę o współpracy naukowo-badawczej i wymianie studenckiej z Państwowym Uniwersytetem Aerokosmicznym w Samarze (SSAU) [13] [14].

Tabela 1. Uczelnie wojskowe związane z rozwojem lotnictwa i badań kosmosu w Rosji i Chinach (opracowanie własne – przykłady)

UCZELNIA ROSYJSKA	ODPOWIEDNIK CHIŃSKI
Akademia Połączonych Sił Zbrojnych FR (dawna Akademia Frunzego) w Moskwie	Narodowy Uniwersytet Obrony w Pekinie
Wojskowa Akademia Kosmiczna im. A. Możajskiego w Petersburgu	Uniwersytet Inżynierii Kosmicznej SEU w Pekinie
Lotniczo-Kosmiczna Akademia Obrony w Twerze im. G. Żukowa	Uniwersytet Lotniczo-Kosmiczny w Shenyangu
Akademia Sił Powietrznych im. J. Gagarina (Monino, Żukowski, Woroneż)	Akademia Sił Powietrznych ALW w Changchun
Wojskowa Akademia Sił Rakietowych im. Piotra Wielkiego w Petersburgu	Akademia Strategicznych Sił Rakietowych ALW w Xi’an
Wojskowy Uniwersytet Inżynieryjno-Techniczny w Petersburgu	Narodowy Uniwersytet Techniki Obronnej w Changsha
Akademia Obrony Powietrznej w Smoleńsku	Akademia Obrony Przeciwlotniczej ALW w Nankinie
Uniwersytet ITMO w Petersburgu	Szkoła Inżynierii Informacji ALW w Zhengzhou
Moskiewski Instytut Lotniczy	Uniwersytet Beihang w Pekinie

Gmach Główny Uniwersytetu Aerokosmicznego SSAU w Samarze (Fot. SSAU)

XXI wiek

Rosja przez cały czas odgrywa pewną rolę w wymianie technologicznej z Chinami. Nie jest ona jednak już tak istotna dla Chin z uwagi na rozwój chińskich zdolności wstecznej inżynierii i narastającej kreatywności wykształconych w kraju i na Zachodzie naukowców,. Brak przejrzystości kontaktów i transferu technologii nie ułatwia analizy. Przykładem rosyjskiej pomocy – mimo braku pewnych dowodów – może być szybki postęp Chin w budowie systemu nawigacji satelitarnej Beidou, który jest odpowiednikiem rosyjskiego GLONASS i amerykańskiego GPS. Należy to również połączyć z wieloletnim cyklem spotkań na temat wspólnego rozwoju nawigacji orbitalnej.

Rośnie także deklarowana aktywność obydwu państw w przeciwdziałaniu zaśmieceniu orbity (space debris) [15] czy opracowaniu systemów ostrzegania przed rakietami na Ziemi i w kosmosie. Ujawnione umowy i kooperacja mają podnieść skuteczność chińskiej obrony przeciwrakietowej oraz przyspieszyć rozwój nowych systemów. Wspólne ćwiczenia przeciwlotnicze i przeciwrakietowe Chin i Rosji wskazują na próbę poprawy zdolności wykrywania i obrony przed atakiem rakietowych pocisków balistycznych i manewrujących. Demonstrują też coraz większe zbliżenie obu państw. Nie wiadomo, w jakim stopniu wspólne ćwiczenia odzwierciedlają rzeczywistą intencję opracowania zintegrowanej obrony antyrakietowej [16].

Póki co jedynym oficjalnym przykładem współpracy agencji kosmicznych obu państw była połączona misja marsjańska z 2011 roku. Sonda Fobos-Grunt (Фобос-Грунт) z lądownikiem do badania księżyców Marsa (Fobosa lub Deimosa) miała odbyć lot z pierwszym chińskim orbiterem międzyplanetarnym Yinghuo (萤火 – Świetlik). Start zakończył się usterką rosyjskiego komponentu i pozostaniem na orbicie. Sondy pozostały na niskiej orbicie i spłonęły w atmosferze zimą 2012 [17]. Szereg niepowodzeń Rosjan (wypadek stacji Mir, katastrofy Mars 96, Fobos-Yinghuo, Luna 25) [18] [19] w cieniu sukcesów ChRL może wskazywać na schyłkowy status rosyjskiego programu kosmicznego i wymianę roli Rosji: z większościowego na mniejszościowego partnera Chin. Faktem pozostaje, iż Chiny zaprosiły Rosję do programu stacji księżycowej ILRS (International Lunar Research Station) [20].

Stan na dziś i prognoza

Już na początku XXI w. istniały przesłanki, iż Chiny rozwijają się tak szybko, iż Moskwę może czekać łatwe sprowadzenie do roli mniejszego partnera Chin jeżeli Moskwa wybierze reorientację w stronę Azji [21]. Pod wpływem sankcji pogarsza się kondycja branży kosmicznej Rosji, a tymczasem Chiny hojnie wspierają własny sektor i dbają o jego kreatywność. . Efekty są coraz bardziej widoczne w jakości infrastruktury.

Rosja posiada na swoim terenie trzy starzejące się postsowieckie placówki lotów kosmicznych. Zapowiedziane na 2018 r. ukończenie nowego kosmodromu Wostocznyj przesuwa się w czasie, a gotowe wyposażenie nadaje się tylko do wykonywania lotów lekkimi rakietami.

Co więcej, na skutek konfliktu z Kazachstanem o finansowanie, aktywność Rosjan na kosmodromie Bajkonur jest aktualnie ograniczona [22]. Dla porównania, cztery sukcesywnie modernizowane i rozbudowywane chińskie kosmodromy (oraz piąty Xiangshan budowany w prowincji Zhejiang) reprezentują znaczącą przewagę jakościową. Warto dodać, iż Chiny w ostatnich latach poczyniły ogromny wkład również w fundamentalne badania technologii kosmicznych. Przykładem jest aktywna rozbudowa Narodowego Centrum Rozwoju i Badań Aerodynamicznych (中国空气动力研究与发展中心) w Mianyang w Syczuanie, które wyposażono w osiemnaście tuneli aerodynamicznych oraz połączenie z najsilniejszymi superkomputerami Chin do obróbki danych. Chińscy naukowcy zyskali adekwatnie niezależne podstawy w rozwoju i testowaniu technologii kosmicznych w skali i stopniu, których Rosjanie nie są w stanie zaproponować [23].

Podsumowanie

Na zrębach współpracy z Rosjanami, Chiny osiągnęły ogromny sukces w dziedzinie eksploracji kosmosu. Dorównują USA na polu rozwoju rakiet nośnych, komunikacji i nawigacji satelitarnej czy zdolności niszczenia satelitów. Ustępują z kolei w doświadczeniu, liczbie zrealizowanych lotów, eksploatacji kosmicznych teleskopów i systemów obserwacyjnych oraz misjach załogowych. Bazę chińskich osiągnięć stanowił przede wszystkim skuteczny transfer rosyjskich technologii w latach 90. i kontynuacja współpracy z Rosją.

Chiny podkreślają znaczenie rozwoju techniki kosmicznej oraz utrzymują wielopoziomowe relacje z Rosją. To może wskazywać na chęć przeciwdziałania zwiększaniu dominacji Stanów Zjednoczonych w technologiach i dyplomacji kosmicznej – chęć balansowania ich wpływów i możliwości [24]. Rosyjsko-chińska kooperacja stanowi jeden z kilku formatów podejmowanych przez Chiny, aby redukować uzależnienie od Zachodu w dziedzinie standardów i metod działań w kosmosie [25].

Bibliografia:

[1] Rockets as Weapons. 13th Through 16th Centuries. NASA, https://www.grc.nasa.gov/www/k-12/rocket/BottleRocket/13thru16.htm, dostęp: 2024/4/15

[2] Lary, D. (2015). China’s Civil War: A Social History, 1945–1949. Cambridge: University Press. str. 80. ISBN 978-1-107-05467-7

[3] 历史沿革, CALT, http://www.calt.com/n481/n586/index.html, dostęp: 2024/4/15

[4] Karwowski, K., Visvizi, A., Troisi, O. (2023). „Explaining China’s pivots and priorities through the aerospace industry development strategy”. In: Visvizi, Troisi, & Corvello (eds) Research and Innovation Forum 2023. Navigating Shocks and Crises in Uncertain Times—Technology, Business, Society. https://doi.org/10.1007/978-3-031-44721-1_41

[5] Lewis, J. & Xue, J. (1991). China builds the bomb. Stanford University Press.

[6] Yanqiong, L. (2019). Chinese Academy of Sciences and Project of „Two Bombs, One Satellite”. 中国科学院院报: Vol. 34(9) , Art. 4, https://doi.org/10.16418/j.issn.1000-3045.2019.09.005

[7] Halperin, M.H. (1967). Sino-Soviet relations and arms control. MIT Press.

[8] Li. M. (2012). Mao’s China and the Sino-Soviet Split: Ideological Dilemma. Routledge.

[9] Interkosmos znaczy współpraca, Praca zbiorowa, Biblioteczka Skrzydlatej Polski, Wyd. Komunikacji i Łączności 1985, s. 266

[10] Russia to Aid China’s Crewed Space Effort. (18 December 1996). Science. https://www.science.org/content/article/russia-aid-chinas-crewed-space-effort, dostęp: 2024/4/15

[11] История китайской космонавтики. Habr, https://habr.com/ru/articles/223427/, dostęp: 2024/4/19

[12] Sengupta, P.K., Mercantile Cooperation: How investing in Ukraine helped China leapfrog many generations of weapons technology, NSaANM-FORCE, https://forceindia.net/feature-report/mercantile-cooperation/, dostęp: 2024/4/15

[13] Chinese, Russian experts discuss cooperation in aviation 2006, Xinhua, https://www.gov.cn/english/content_255601.htm, dostęp: 2024/4/15

[14] История Самарского университета СГАУ , https://www.ssau.ru, dostęp: 2024/4/23

[15] Pollpeter, K., Barrett, E., Edmonds, J., Kerrigan, A. & Taffer, A., China-Russia Space Cooperation: The Strategic, Military, Diplomatic, and Economic Implications of a Growing Relationship. CAN & CASI, https://www.airuniversity.af.edu/Portals/10/CASI/documents/Research/Space/2023-05-08%20China%20Russia%20Space%20Cooperation.pdf, dostęp: 2024/4/15

[16] Brennan, D. Strategic Space Cooperation Between Russia and China Raises Alarm, Newsweek, www.newsweek.com/russia-china-space-cooperation-raises-alarm-moon-1876342, dostęp: 2024/4/15

[17] 萤火1, Astronautilus, http://lk.astronautilus.pl/sondy/yh1.htm, dostęp: 2024/4/9

[18] Wall, M. (2023) Moon orbiter spots crash site of Russia’s failed Luna-25 lander, https://www.space.com/russia-luna-25-moon-crash-site-lro-photos, dostęp: 2024/4/9

[19] Sabak, J. Korupcja obezwładnia rosyjski system antybalistyczny, Space24, https://space24.pl/bezpieczenstwo/technologie-wojskowe/korupcja-obezwladnia-rosyjski-system-antybalistyczny, dostęp: 2024/4/15

[20] Joint Seminar on Cooperation in International Lunar Research Station, CNSA, https://www.cnsa.gov.cn/english/n6465652/n6465653/c6812568/content.html, dostęp: 2024/4/15

[21] Garnett, S. (2001). Challenges of the Sino‐Russian strategic partnership. The Washington Quarterly, 24(4), 41–54. https://doi.org/10.1162/016366001317149174

[22] Howell, E., Roscosmos: Russia’s Space Centers and Launch Sites, Space, https://www.space.com/40818-russian-space-centers-in-pictures.html, dostęp: 2024/5/17

[23] About CARDC. CARDC, https://www.cardc.cn/en/, dostęp: 2024/4/15

[24] Poprawa, M. Francuski podbój kosmosu – trzeci największy gracz w the New Space Race, INE, https://ine.org.pl/francuski-podboj-kosmosu-trzeci-najwiekszy-gracz-w-the-new-space-race/, dostęp: 2024/4/15

[25] Disarmament race: With help from Russia, China could achieve nuclear parity with the US, Re:Russia, https://re-russia.net/en/review/247/, dostęp: 2024/4/15

Photo: Canva