Prof. Adam Glapiński: Gotówka gwarantem bezpieczeństwa kraju i wolności jednostki

Stopniowe wypieranie gotówki przez cyfrowe systemy płatności pozbawia nas prywatności i anonimowości w transakcjach rynkowych. Zagraża to podstawowym zasadom wolności jednostki. Po wyparciu gotówki rządy i duże instytucje finansowe, w tym ponadnarodowe, będą kontrolować wszelką aktywność człowieka, a podstawowe wartości swobód obywatelskich i wolność jednostki zostaną unicestwione i znajdą się pod całkowitą kontrolą.

Nadmierne wyparcie gotówki z obiegu bardzo zagraża też bezpieczeństwu Polski, i to nie tylko ekonomicznemu. Ataki cybernetyczne na cyfrowe systemy łączności i płatności mogą się zdarzyć w każdej chwili na mniejszą lub większą skalę i o różnym charakterze. Poprzedzają one oczywiście każdą poważną agresję.

Rozważając powyższe, pamiętajmy, iż gotówka jest gwarantem bezpieczeństwa kraju i wolności jednostki.

Rozdział 4. publikacji Narodowy Bank Polski w czasie megaszoków ekonomicznych po pandemii i w kryzysie energetycznym – historia sukcesów

Narodowy Bank Polski obchodzi w tym roku 100-lecie wprowadzenia złotego do obiegu. W tym kontekście chciałbym przypomnieć, jak ważne jest posiadanie własnej waluty oraz utrzymanie pieniądza gotówkowego w obiegu, nie tylko jako czynnika sprzyjającego rozwojowi gospodarczemu, ale również stabilizatora nastrojów społecznych w czasach ogólnoświatowych kryzysów.

W opinii niektórych ekspertów korzystanie z gotówki odchodzi do lamusa. Nawołują oni do posługiwania się wyłącznie płatnościami bezgotówkowymi. Te same osoby, które wybierają na co dzień płatności bezgotówkowe, w sytuacji zagrożenia wywołanego wybuchem pandemii COVID-19 czy rosyjską inwazją na Ukrainę pierwsze swoje kroki skierowały do bankomatów i oddziałów banków, aby wypłacić gotówkę na wszelki wypadek.

W przestrzeni publicznej pojawiają się także głosy wieszczące rychły koniec gotówki. Chciałbym Państwu wyjaśnić, dlaczego utrzymanie pieniądza gotówkowego w obiegu jest potrzebne, a choćby konieczne dla wszystkich obywateli, również tych, którzy na co dzień gotówką się nie posługują, i dlaczego NBP broni gotówki. Wokół gotówki narasta bowiem wiele mitów, które jako emitent jesteśmy zobowiązani obalić.

Pierwszy mit głosi, iż gotówka jest już bliska wycofania z codziennych transakcji płatniczych. W rzeczywistości odsetek osób, które deklarują, iż posługują się najczęściej gotówką, utrzymuje się na niezmiennym poziomie od 2019 r. i wynosi, z wyłączeniem lat pandemii, ok. 30%. Jednocześnie wyniki badania zwyczajów płatniczych w Polsce z 2023 r. wskazują, iż ok. 60% liczby i 72% wartości płatności zrealizowanych w punktach handlowo-usługowych, urzędach oraz między osobami fizycznymi dokonano z użyciem instrumentów bezgotówkowych.

Kto kreuje, wspiera i kontroluje obrót bezgotówkowy? Płatności bezgotówkowe bazują głównie na rozwiązaniach opracowanych przez globalne podmioty dostarczające infrastrukturę płatniczą, organizacje kartowe, a także tzw. gigantów technologicznych produkujących oprogramowanie oraz urządzenia mobilne. Są to firmy spoza Polski, a choćby spoza Europy, więc rodzą się wątpliwości m.in. co do gromadzenia i wykorzystania danych wytworzonych w procesie obsługi płatności. Ponadto podmioty te wraz z bankami mają ogromny wpływ na określanie zasad korzystania z kart płatniczych i związanych z tym opłat. Wpływ banku centralnego na rozwiązania i mechanizmy na rynku bezgotówkowych usług płatniczych jest ograniczony. Pragnę podkreślić, iż powyższe dowodzi dobitnie, iż posiadanie własnej waluty oraz możliwość dokonywania tą walutą płatności gotówkowych, które są niezależne od globalnych firm, jest nie tylko zabezpieczeniem na wypadek ewentualnych awarii, ale również warunkiem zachowania stabilności państwa w warunkach kryzysowych.

Dbając o własne interesy, sektor bankowy intensywnie wspiera obrót bezgotówkowy.

W tym celu w Polsce powołano Fundację Polska Bezgotówkowa, której zadaniem jest rozbudowa sieci akceptacji instrumentów płatniczych oraz promowanie płatności bezgotówkowych wśród polskich przedsiębiorców i konsumentów.

Tymczasem nie podlega dyskusji, iż prawidłowo funkcjonujący system płatniczy powinien składać się nie tylko ze sprawnego rynku usług bezgotówkowych, ale także z silnego i stabilnego obrotu gotówkowego, który zapewnia bezpieczeństwo tego systemu, anonimowość użytkowników, łatwość w obsłudze płatności i odporność na wypadek kryzysu.

Dlatego z całym naciskiem podkreślę, że, w obliczu tak silnego wsparcia dla obrotu bezgotówkowego, NBP musi dbać o tych, którzy w wyniku postępującej cyfryzacji i promocji instrumentów bezgotówkowych mogą stać się ofiarami wykluczenia finansowego ze względu na swoje przywiązanie do polskiego złotego w formie gotówki.

Chciałbym także zwrócić uwagę, iż korzystając z elektronicznej formy płatności, tracimy naszą anonimowość, udostępniamy informacje o naszych zakupach, a także ryzykujemy, iż cyberprzestępcy pozbawią nas zgromadzonych na koncie oszczędności.

Według danych przekazanych do NBP przez banki w sprawozdaniach tylko w I kwartale 2024 r. liczba transakcji oszukańczych przy użyciu bezgotówkowych instrumentów płatniczych wyniosła 105,6 tys., a ich wartość – 165,9 mln zł, podczas gdy w całym 2023 r. ujawniono w Polsce 4,1 tys. sztuk falsyfikatów znaków pieniężnych, a wskaźnik liczby ujawnionych falsyfikatów na milion autentycznych znaków pieniężnych w obiegu gotówkowym wyniósł 1,0. Wartość nominalna ujawnionych w 2023 r. falsyfikatów znaków pieniężnych wynosiła 371 tys. zł.

W 2024 r. kontynuowany jest trend wzrostowy wartości pieniądza gotówkowego w obiegu. Na koniec czerwca 2024 r. wyniosła ona 393,5 mld zł. To znaczy, iż podczas mojej kadencji na stanowisku Prezesa NBP wartość gotówki pozostającej poza kasami banku centralnego wzrosła ponad 2-krotnie – o 218,4 mld zł. Mitem jest zatem twierdzenie, iż gotówka odchodzi do lamusa, skoro jej wartość w obiegu systematycznie rośnie. Ten ogromny przyrost jest oczywiście efektem wzrostu PKB, ale także świadczy o tym, iż obywatele potrzebują gotówki – w celach transakcyjnych, ale także tezauryzacyjnych i przezornościowych.

Proszę pamiętać, iż liczba banknotów i monet pozostających w obiegu nie jest wynikiem decyzji Narodowego Banku Polskiego, a jedynie efektem popytu na pieniądz w tej formie zgłaszanego przez uczestników obrotu gospodarczego (tj. osoby fizyczne i podmioty gospodarcze), który za pośrednictwem banków jest zaspokajany przez NBP.

Narodowy Bank Polski zasila banknotami i monetami banki zgodnie z ich zapotrzebowaniem.

Za przekazane przez NBP do tych podmiotów banknoty i monety zapłata następuje w formie pieniądza elektronicznego. Tak więc wprowadzanie przez NBP do obiegu banknotów i monet nie powoduje przyrostu wartości pieniądza w gospodarce, a jedynie zamianę jego formy z pieniądza elektronicznego na postać gotówkową. Emitując gotówkę, NBP nie drukuje więc pieniędzy, a jedynie odpowiada na potrzeby rynku.

W przeciwieństwie natomiast do nieprawdziwych informacji o końcu gotówki faktem jest, iż podczas wybuchu pandemii COVID-19 i w pierwszych dniach agresji Rosji na Ukrainę gotówka stała się testem zaufania obywateli do polskiego systemu finansowego. Tylko w pierwszych dniach wojny w Ukrainie, tj. od 25 lutego do 7 marca 2022 r., NBP zaspokoił niespotykany wcześniej popyt na pieniądz gotówkowy, realizując zamówienia banków na banknoty i monety o łącznej wartości 42 mld zł, czyli zbliżonej do pobrań w całym I kw. 2021 r. NBP 28 lutego 2022 r. zanotował historyczne pobrania gotówki przez banki osiągające rekordową wartość 12,5 mld zł, tj. 17-krotność średniej dziennej pobrań z 2021 r.

Kwota ta jest również 2-krotnie wyższa od wartości gotówki pobranej z NBP w początkowym okresie pandemii COVID-19, odnotowanej 13 marca 2020 r. i wynoszącej 6 mld zł. Znaczny wzrost popytu na gotówkę w okresie pandemii COVID-19 i w pierwszych dniach wojny w Ukrainie zaobserwowano w wielu krajach. W pierwszym okresie po wybuchu wojny w Ukrainie, nie tylko w Polsce, ale również w innych krajach regionu, odnotowano wzmożony popyt na gotówkę, wynoszący od 3-krotności wcześniejszych średnich dziennych pobrań w Rumunii aż do 25-krotności na Litwie1. Podobnie jak w Polsce, po tym wzroście nastąpił powrót gotówki do banków centralnych. Bazując na reakcji rynku obrotu gotówkowego na wydarzenia na terytorium Ukrainy, należy wskazać, iż zarówno w Polsce, jak w innych krajach istotnego znaczenia nabrała przezornościowa funkcja pieniądza, ponieważ daje on posiadaczowi poczucie bezpieczeństwa, szczególnie w sytuacjach kryzysowych.

W 2022 r., tj. w roku agresji Rosji na Ukrainę, przyrost wartości banknotów w obiegu w Polsce wyniósł 3,6% r/r – znacząco więcej niż w strefie euro (1,8%), USA (3,0%), Norwegii (0,8%) czy Szwajcarii (-9,9%). Również po wystąpieniu pandemii koronawirusa w 2020 r. notowane w Polsce przyrosty obiegu były zdecydowanie wyższe niż w innych krajach. Przyrost wartości banknotów w obiegu w 2020 r. w Polsce wyniósł 35%, tj. istotnie więcej niż np. w strefie euro (11%), USA (16,4%), Szwajcarii (5,4%) czy Wielkiej Brytanii (0,5%). Dzieje się tak, gdy popyt na gotówkę gwałtownie rośnie i zmienia się jej przeznaczenie, a zwłaszcza gdy zwiększa się niepewność w gospodarce i pojawiają się obawy np. o brak sprawności i powszechnej dostępności elektronicznych systemów płatniczych oraz możliwości realizowania bezgotówkowych płatności.

Chciałbym podkreślić, iż gotówka odgrywa nadzwyczajną rolę podczas cyberataków na system rozliczeniowy w całym kraju, kiedy zostają sparaliżowane wszystkie formy płatności elektronicznych i operacji bankowych. W takiej sytuacji gotówka wykazuje się największą odpornością i pozwala m.in. kontynuować wymianę handlową, przynajmniej w zakresie podstawowych towarów i usług.

Dwie trzecie respondentów badania przeprowadzonego przez NBP przechowuje gotówkę na wszelki wypadek, przy czym blisko 50% spośród nich kwotę powyżej 1 000 złotych.

Działania podejmowane przez Narodowy Bank Polski w ostatnich trudnych latach są dowodem na to, iż bank centralny rozumie swoją rolę emisyjną i wywiązuje się ze swoich zadań. Pomimo olbrzymiego i gwałtownego wzrostu zapotrzebowania na gotówkę Narodowy Bank Polski realizował w trudnych dla Polski okresach zamówienia banków na pieniądz gotówkowy nieprzerwanie i w pełnej strukturze nominałowej.

Sprostanie temu wyzwaniu było możliwe między innymi dzięki Narodowej Strategii Bezpieczeństwa Obrotu Gotówkowego przyjętej przez Zarząd NBP w 2021 r., a więc na kwartał przed wystąpieniem szokowego przyrostu popytu na gotówkę. Ten unikalny na skalę europejską dokument ma na celu wzmocnienie bezpieczeństwa obrotu gotówką w Polsce, zapobieganie eliminowaniu gotówki z obrotu gospodarczego, obronę wolności wyboru instrumentów płatniczych oraz wspieranie dalszego zrównoważonego rozwoju rynku obrotu gotówkowego przy zachowaniu wysokiego poziomu jego bezpieczeństwa.

W ramach Strategii realizowane są działania z obszarów: dostępności i akceptacji gotówki, płynnego zaopatrywania w gotówkę, cyberbezpieczeństwa systemów informatycznych wykorzystywanych w procesach zaopatrywania w gotówkę oraz bezpieczeństwa fizycznego gotówki. Narodowa Strategia Bezpieczeństwa Obrotu Gotówkowego została opracowana przy współudziale Rady do spraw obrotu gotówkowego – organu opiniodawczo-doradczego powołanego przy Zarządzie NBP w lutym 2019 r., reprezentującego przedstawicieli rynku oraz regulatorów.

NBP od lat intensywnie pracuje nad ograniczeniem kosztów emisji znaków pieniężnych. Wykazaliśmy się dużą zapobiegliwością, zmieniając stop średnich nominałów monet w 2020 r., wprowadzając banknot o nominale 500 zł w 2017 r. oraz pierwszą maszynę do zamiany monet w Oddziałach Okręgowych NBP w 2019 r., jeszcze przed pandemią COVID-19. Dzięki tym działaniom zaoszczędziliśmy w następnych latach łącznie ok. 400 mln złotych.

Zgromadzenie wysokiej wartości zapasów znaków pieniężnych, usprawnienie i automatyzacja procesów w NBP oraz zmiana regulacji procesów na rynku spowodowała, iż kiedy nadeszły kryzysy, byliśmy na nie przygotowani.

Podstawowym kanałem dostępu do gotówki w Polsce pozostają bankomaty, uzupełniają je odziały banków z obsługą kasową oraz placówki Poczty Polskiej SA. Liczba tradycyjnych punktów dostępu do gotówki, wprawdzie powoli, ale spada. Sieć dostępu do gotówki uzupełnia usługa tzw. wypłaty sklepowej (cash back).

Wyniki przeprowadzonego przez NBP badania wskazują, iż przyjęte w Narodowej Strategii Bezpieczeństwa Obrotu Gotówkowego kryterium dostępności gotówki jest spełnione. Według stanu na 15 grudnia 2023 r., uwzględniającego sieci punktów dostępu, ok. 86% respondentów ma dostęp do punktu dostępu do gotówki w odległości nie większej niż 5 km od miejsca zamieszkania. Z kolei dostęp do gotówki w odległości do 10 km od miejsca zamieszkania ma ponad 98% respondentów.

Wyniki te zostały potwierdzone w badaniu opinii publicznej z 2024 r. Odpowiedzi ankietowanych wskazują, iż blisko 95% z nich ma dostęp do bankomatu w odległości 5 km od miejsca zamieszkania. W 2024 r. respondenci dobrze oceniali dostępność punktów dostępu do gotówki: dostęp do bankomatu jako zadowalający lub raczej zadowalający oceniło 92% respondentów, a dostęp do placówki bankowej – blisko 80% respondentów.

W dobie rozwoju bezgotówkowych transakcjach płatniczych w wielu krajach dostrzeżono potrzebę zadbania o akceptację i dostępność gotówki.

W Polsce, z inicjatywy NBP, został wprowadzony ustawowy obowiązek akceptacji gotówki. W strefie euro prowadzone są prace legislacyjne mające na celu zwiększenie roli banknotów i monet euro jako prawnego środka płatniczego oraz zapewnienie akceptacji i dostępu do gotówki. Działania mające na celu ochronę gotówki są podejmowane również w Irlandii czy w Holandii. W Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej w czerwcu 2023 r. ponownie złożono w Kongresie projekt ustawy w sprawie wyboru środka płatniczego.

Działaj!

W niektórych krajach dostępność gotówki jest już uregulowana prawnie. Na przykład w Szwecji, która słynie z płatności bezgotówkowych, od stycznia 2021 r. obowiązują przepisy obligujące największe banki w Szwecji, świadczące konsumentom usługi prowadzenia rachunków płatniczych z podstawowymi funkcjami, do zapewnienia możliwości wypłaty gotówki z tych rachunków, tj. miejsc wypłaty gotówki w odpowiedniej liczbie na terenie całego kraju. W Wielkiej Brytanii, poprzez wprowadzone w 2023 r. zmiany w ustawie o usługach finansowych i rynkach kapitałowych, Parlament wzmocnił ramy prawne dla Financial Conduct Authority (FCA), organu odpowiedzialnego za nadzorowanie i regulowanie firm oferujących obywatelom Wielkiej Brytanii wszelkiego rodzaju usługi finansowe. W konsekwencji FCA zaproponowała nowe zasady, aby zapewnić racjonalny dostęp do gotówki dla klientów indywidualnych i firmowych w całym Zjednoczonym Królestwie.

W niektórych krajach w celu poprawy dostępu klientów do gotówki prowadzone są inicjatywy bazujące na współpracy pomiędzy interesariuszami rynku i regulatorami, np. w formule porozumień. W Belgii wiosną 2023 r. zostało zawarte kolejne porozumienie w zakresie dostępu do bankomatów pomiędzy rządem federalnym Belgii a belgijskim sektorem usług finansowych. Z kolei w w Holandii w kwietniu 2022 r. interesariusze branży płatności zgodzili się na zawarcie pięcioletniego porozumienia gotówkowego (Cash Covenant), w którym ustalono dobrowolne działania mające na celu poprawę jakości usług gotówkowych.

W tych trudnych czasach, kiedy za naszą wschodnią granicą trwa wojna z rosyjskim agresorem, naszym wspólnym obowiązkiem jest utrzymywanie bezpieczeństwa pieniądza gotówkowego w obiegu. Blisko 70% Polaków uważa polskiego złotego za symbol narodowy. Ten symbol nas jednoczy, daje stabilizację i poczucie bezpieczeństwa. Dlatego jako Prezes Narodowego Banku Polskiego zawsze będę bronił gotówki jako dobra narodowego.

Ceńmy to, na co tak ciężko pracowali nasi przodkowie, dając nam sto lat temu naszą narodową walutę.

Pamiętajmy, iż odpowiedni poziom gotówki w obiegu jest fundamentalną gwarancją wolności jednostki i warunkuje bezpieczeństwo ekonomiczne Polski.