Ilan Șor: zmora mołdawskiej polityki?

Analiza w skrócie:

• 6 czerwca Meta zablokowała na swoich portalach społecznościowych profile Ilana Șora. . Sklasyfikowano jako „niebezpieczną jednostkę”.
• Ilan Șor w 2014 roku brał udział w największym skandalu finansowym Republiki Mołdawii. Do tej pory nie poniósł żadnych konsekwencji. Od 2019 roku jest ścigany listem gończym i przebywa na emigracji w Izraelu.
• Będący na emigracji Șor organizował antyrządowe protesty i manifestacje. Miały na celu rozwiązanie proeuropejskiego rządu oraz ustąpienie ze stanowiska prezydentki Mai Sandu.
• W maju Șor ogłosił utworzenie prorosyjskiego bloku wyborczego Zwycięstwo. Wystartuje w wyborach prezydenckich 20 października 2024 roku oraz w wyborach parlamentarnych w 2025 r.

6 czerwca br. mołdawska gazeta śledcza Ziarul De Garda poinformowała, iż Meta zablokowała na platformach Facebook oraz Instagram profile Ilana Șora. Prorosyjski oligarcha przebywa od 2019 roku poza granicami Mołdawii. Jest też liderem zdelegalizowanej w listopadzie 2023 roku Partii Șor. Razem z kontami prowadzonymi przez Șora, zniknęły również profile jego bliskich współpracowników, m. in. deputowanej do mołdawskiego parlamentu Mariny Tauber, baszkanki (odpowiednik prezydenta w Autonomii Gagauskiej) Evghenii Guțul oraz lidera partii Szansa Alexeia Lungu[1]. Decyzja firmy Marka Zuckerberga jest podyktowana sklasyfikowaniem zablokowanych kont jako „niebezpiecznych organizacji lub osób”, które swoimi działaniami (zarówno online jak i offline) nawołują do przemocy bądź prowadzą regularną działalność kryminalną[2]. Kim więc jest ta niebezpieczna jednostka?

Kryminalna przeszłość

Ilan Șor jest urodzonym w Tel-Awiwie mołdawskim biznesmenem oraz politykiem. Do głównego nurtu przebił się w 2014 roku w wyniku tzw. „afery miliarda”, czyli największego skandalu finansowego w historii Mołdawii. Sprawa dotyczyła kradzieży równowartości ok. 1 miliarda dolarów przez Șora i jego wspólników (co przekładało się ówcześnie na ok. 12% PKB kraju) z trzech mołdawskich banków[3]. Według doniesień medialnych, przygotowania do tej akcji trwały od 2012 roku. Biznesmen, wraz ze swoimi współpracownikami, nabył wtedy pakiety kontrolne w mołdawskich bankach i rozpoczął zwiększanie płynności środków. W tym celu pobierał pożyczki, które następnie transferował między bankami i podmiotami zagranicznymi. Płynność finansowa, a także wysokie zdolności kredytowe umożliwiły Șorowi oraz jego wspólnikom uzyskanie pożyczek w wysokości ponad 767 milionów dolarów. Te trafiały na konta przedsiębiorstw kontrolowanych przez oligarchę bądź z nim powiązanych. Dużą część środków zdeponowano też w zagranicznych bankach na kontach podstawionych osób. Sam Bank Centralny Republiki Mołdawii wycenił straty na około 1 miliard dolarów[4].

Afera finansowa wywołała w kraju niesamowity skandal, ale jeszcze bardziej skandaliczne okazały się jej konsekwencje. Z uwagi na ogromny majątek Șora, a także powiązania z ludźmi znajdującymi się w tej chwili u władzy, takimi jak ówczesny premier Vlad Filat oraz lider Partii Demokratycznej Vlad Plahotniuk (którzy również byli zaangażowani w kradzież miliarda dolarów), mołdawskiemu biznesmenowi udało się uniknąć konsekwencji prawnych. W 2015 roku został co prawda skazany na 7,5 roku więzienia za oszustwo i defraudację pieniędzy, ale jego apelacja ciągnęła się latami[5].

Niedługo po wybuchu „afery miliarda”, Ilan Șor zaczął sukcesywnie rozwijać swoją karierę polityczną. W 2015 r. wynikiem 62% głosów wybrany został na burmistrza miasta Orgiejów. W wyborach lokalnych startował jako reprezentant Republikańskiego Ruchu Społeczno-Politycznego Równość. Już w 2016 roku przekształcił go w Partię Șor o wyraźnie populistycznym i prorosyjskim charakterze.

W 2017 r. Șora skazano na 7,5 roku aresztu domowego za oszustwo oraz defraudację pieniędzy podczas afery finansowej z 2014 roku[6]. Wyrok nie przeszkodził mu jednak w dalszym rozwoju kariery politycznej, co pokazały wybory parlamentarne z 2019 roku. Populistyczne ugrupowanie Șora wprowadziło wówczas 7 posłów do 101-osobowego mołdawskiego parlamentu[7]. Jednakże sojusz zawiązali wtedy socjaliści i deputowani z proeuropejskiego Bloku ACUM, który wyznaczył kierownictwo parlamentu i powierzył władzę wykonawczą Mai Sandu. Demokratów wyrzucono z rządu, a Șor uciekł z Republiki Mołdawii do Izraela, którego jest obywatelem[8].

Niedługo po tej ucieczce mołdawskie służby wystawiły za oligarchą list gończy. Domagały się od władz w Tel-Awiwie wydania ściganego. Izrael jednak niechętnie ekstraduje swoich obywateli, dlatego też Șor nieustannie wymyka się mołdawskiemu wymiarowi sprawiedliwości i do tej pory nie poniósł prawnych konsekwencji swoich działań.

Prorosyjska teraźniejszość

Po emigracji oligarchy do Izraela, doniesienia medialne o tej postaci stopniowo cichły. Nieobecny w Mołdawii biznesmen nie zaprzestał jednak aktywnego uczestnictwa w mołdawskiej polityce. Pozostał szefem partii swojego nazwiska. Był także właścicielem kilku kanałów telewizyjnych, w których dominowała wyraźnie prorosyjska narracja i krytyka aktualnie rządzących. Było to szczególnie widoczne po roku 2021, gdy w przedterminowych wyborach parlamentarnych do władzy doszła partia Działania i Solidarności (PAS). Założona przez Maię Sandu proeuropejska partia zdobyła 63 mandaty w 101-osobowym parlamencie. Partia Șora zdobyła zaledwie 7 miejsc i ponownie była w opozycji.

Wynik wyborów z 2021 roku był wyraźnie niekorzystny dla prorosyjskiego oligarchy. Działania nowego rządu miały zbliżyć Republikę Mołdawii do zjednoczenia z Unią Europejską, co dla Șora oznaczało całkowitą utratę wpływów politycznych. Rosło też prawdopodobieństwo poniesienia konsekwencji w związku z aferą finansową z 2014 roku. Dążeniom PAS sprzyjała sytuacja międzynarodowa, która znacząco przyspieszyła proces zbliżania Mołdawii do UE. W czerwcu 2022 roku, zaledwie kilka miesięcy po wybuchu pełnoskalowej wojny w Ukrainie, Zjednoczona Europa zdecydowała o przyznaniu Mołdawii i Ukrainie statusu państw kandydujących do Wspólnoty.

Republika Mołdawii objęła proeuropejski kurs i próbowała maksymalnie ograniczyć rosyjskie wpływy w kraju, zarówno w polityce, jak i w sektorze energetycznym[9]. To zmobilizowało Șora do zdecydowanych działań, aby osłabić wizerunek partii rządzącej. Od września 2022 roku do czerwca 2023 Partia Șora organizowała wielotysięczne manifestacje wymierzone w rządzącą Mołdawią PAS. Ich uczestnicy protestowali przeciwko rosnącym cenom energii (w dużej mierze spowodowanych wojną w Ukrainie) i silnemu ochłodzeniu relacji między Mołdawią a Federacją Rosyjską. Protestujący domagali się m. in.: 1. dymisji Mai Sandu z funkcji prezydenta kraju[10], 2. rezygnacji rządu, 3. przedterminowych wyborów, a także 4. odbudowy osłabionych działaniami PAS relacji na linii Kiszyniów-Moskwa[11].

Na niekorzyść Șora, żadne roszczenie protestujących nie zostało spełnione. Sama PAS, z uwagi na wyraźnie antyrządowy i prorosyjski charakter protestów, zintensyfikowała starania mające na celu ograniczenie rosyjskich wpływów w państwie. Działania rządzących w dużej mierze wycelowane były w przebywającego na emigracji Ilana Șora. Jeszcze w czasie trwania protestów oligarchę skazano zaocznie na 15 lat więzienia w związku z „aferą miliarda”, a Unia Europejska objęła jego osobę sankcjami[12]. Władze zablokowały również możliwość nadawania kanałom telewizyjnym należącym do oligarchy. Transmitowały one prorosyjskie i dezinformacyjne treści na temat trwającej wojny w Ukrainie i sytuacji wewnętrznej Mołdawii[13]. W czerwcu 2023 roku, mołdawski Trybunał Konstytucyjny zdelegalizował ugrupowanie Șora jako niekonstytucyjne i działające na rzecz Rosji[14].

Partia Șor była głównym narzędziem oddziaływania oligarchy na sytuację w Republice Mołdawii. Jej delegalizacja była poważnym ciosem dla prorosyjskiego polityka i jego współpracowników. Zbliżały się listopadowe wybory lokalne, więc członkowie zdelegalizowanej przez Trybunał Konstytucyjny partii powołali dwa nowe ugrupowania: Szansa oraz Odrodzenie[15]. Nowe twory były dokładnie tym samym, czym przed czerwcem 2023 roku była Partia Șora. Jednakże próbę wprowadzenia prokremlowskich działaczy do samorządów zablokowała mołdawska Służbę Informacji i Bezpieczeństwa. Kilka dni przed wyborami opublikowała raport o rosyjskim planie destabilizacji Mołdawii poprzez wpływ na wybory władz lokalnych. W dokumencie wykazano, iż nowopowstałe ugrupowania są finansowane przez Federację Rosyjską[16]. Uniemożliwienie startu w wyborach lokalnych partiom powiązanych z poszukiwanym przez Interpol oligarchą było niewątpliwie próbą maksymalnej marginalizacji Șora i jego współpracowników na mołdawskiej scenie politycznej. Marginalizacja ta, poza oczywistym pozbawieniem jakichkolwiek wpływów przebywającego od 2019 roku w Izraelu polityka, wymierzona była także we wspierającą go politycznie i finansowo Federację Rosyjską.

Przyszłość w „Zwycięstwie”?

W lutym br. mołdawska policja kilkukrotnie informowała o wyjazdach Ilana Șora z Izraela. Oligarcha wielokrotnie pojawiał się wtedy w Federacji Rosyjskiej, na co wskazywały wpisy na prowadzonych przez Șora profilach w mediach społecznościowych. W jednym z nich informował, iż znajduje się w Rosji, w której ma odbyć spotkanie z przewodniczącym komisji Dumy Państwowej ds. stosunków ze Wspólnotą Niepodległych Państw – Leonidem Kałasznikowem[17].

W maju media donosiły, iż poszukiwany przez Interpol oligarcha na początku bieżącego roku otrzymał rosyjskie obywatelstwo. Niedługo potem mężczyzna pojawił się w Moskwie i publicznie ogłosił zawiązanie nowego antyrządowego i antyunijnego bloku wyborczego: Zwycięstwo. Ten ruch wyznacza początek przygotowań do wyborów prezydenckich, które zaplanowano na 20 października 2024 roku. Głównym celem działań jest zjednoczenie prorosyjskich ugrupowań w walce z rządzącą w tej chwili PAS w wyborach parlamentarnych w 2025 roku[18].

Założony przez Șora blok wyborczy zrzesza powstałe po zdelegalizowaniu Partii Șor partie Szansa i Odrodzenie oraz inne skrajnie prorosyjskie ugrupowania, które dążą do „przyjaźni, współpracy i partnerstwa z Federacją Rosyjską” i domagają się całkowitego porzucenia idei o integracji Mołdawii z Unią Europejską[19].

Odrzucenie idei integracji Mołdawii ze Zjednoczoną Europą jest dla Șora tożsame z integracja z Rosją. Tak można wywnioskować z jego wypowiedzi w wywiadzie dla kontrolowanej przez Kreml agencji prasowej RIA Novosti. Oligarcha opowiadał się za koncepcją federalizacji Mołdawii, która ma odbyć się za pośrednictwem Rosji[20]. Jest to bezpośrednie nawiązanie do tzw. Memorandum Kozaka z 2003 roku, czyli rosyjskiego planu rozwiązania problemu separatyzmu naddniestrzańskiego. Plan ten zakładał utworzenie z Republiki Mołdawii państwa federalnego, w którego skład miały wchodzić trzy autonomiczne regiony: Mołdawia, Naddniestrze i Gagauzja.

Wnioski

Utworzenie przez Ilana Șora bloku wyborczego Zwycięstwo jest kolejną próbą przejęcia przez niego władzy w Republice Mołdawii. Zawiązanie tej antyunijnej koalicji w Moskwie wyraźnie pokazuje sympatie polityka, a także sympatie Kremla do jego osoby. Polityczna aktywność Șora w Mołdawii od początku uchodziła wśród wielu za działalność prowadzoną na rzecz Federacji Rosyjskiej. Otrzymanie rosyjskiego obywatelstwa i wystąpienie w Moskwie, a także brak zatrzymania i ekstradycji z terytorium Rosji w związku z wystawionym za nim listem gończym, powodują, iż jego powiązania i kooperacja z Kremlem są pewne.

Prawdopodobnie to właśnie powiązania z dopuszczającą się zbrodni wojennych w Ukrainie Rosją były powodem zablokowania profili oligarchy oraz jego bliskich współpracowników w mediach społecznościowych. Propagowany przez niego pozytywny wizerunek Federacji Rosyjskiej zarówno w Internecie, jak i należących do niego mediach głównego nurtu, zdecydowanie pozwala ocenić go jako osobę niebezpieczną i zagrażającą stabilności Mołdawii. Szczególnie, iż przez cały czas posiada on pewne wpływy w kraju. Ma też grono zwolenników, przede wszystkim w Gagauzji, w której rządzi w tej chwili Evghenia Guțul, a więc jedna z najbliższych współpracownic Șora. Baszkanka posiada również bliskie koneksje z prezydentem Federacji Rosyjskiej Władimirem Putinem.

Zwycięstwo nie ogłosiło jeszcze kandydata, który zmierzy się ze starającą się o reelekcję Maią Sandu w nadchodzących wyborach prezydenckich. Jest jednak pewne, iż pod względem popularności wśród Mołdawian kandydat ten nie powinien stanowić poważnej konkurencji dla proeuropejskiej prezydentki, która może liczyć w tej chwili na 30-35% poparcia[21]. Nie oznacza to jednak, iż Zwycięstwo nie jest dla Sandu i PAS zagrożeniem. Zawiązanie tego bloku wyborczego w Moskwie dało jasno do zrozumienia, iż będzie on wspierany przez władze Federacji Rosyjskiej, którą wielokrotnie już oskarżano o próby ingerencji w mołdawskie wybory. Ostatnio na szczycie Grupy G7 w dniach 13-15 czerwca br., gdy rządy Wielkiej Brytanii, Kanady i Stanów Zjednoczonych jednogłośnie oskarżyły Moskwę o próbę „podsycania negatywnego postrzegania” Mai Sandu oraz członkostwa Mołdawii w Unii Europejskiej[22].

Działania Federacji Rosyjskiej są niewątpliwie elementem wojny hybrydowej prowadzonej przeciwko Zachodowi. Ilan Șor jest narzędziem w rękach Kremla, które ma za zadanie nie dopuścić do przystąpienia Mołdawii do UE. Ma tym samym uniemożliwić wzrost wpływów tej organizacji na obszarze byłego Związku Radzieckiego. Dowodzi tego poparcie Șora dla idei federalizacji Republiki Mołdawii. Utworzenie państwa federacyjnego złożonego z generalnie proeuropejskiej Mołdawii, prorosyjskiej Gagauzji i prorosyjskiego Naddniestrza umożliwiłoby Rosji ponowne zwiększenie swoich wpływów w regionie. o ile Zwycięstwo zostanie zakwalifikowane jako pełnoprawny i przede wszystkim legalny blok wyborczy, może stanowić poważne zagrożenie dla starającej się o akcesję do struktur Unii Europejskiej PAS, szczególnie w zaplanowanych na 2025 rok wyborach do parlamentu. Niewykluczone jednak, iż z uwagi na miejsce ogłoszenia utworzenia koalicji, a także niewątpliwe wsparcie ze strony Rosji, Zwycięstwo zostanie zdelegalizowane (jak Partia Șor) albo niedopuszczone do wyborów (jak Partia Szansa w wyborach lokalnych).

[1] De ce „au dispărut” Ilan Șor și acoliții săi de pe Facebook? Precizările META, Ziarul De Garda, https://www.zdg.md/stiri/de-ce-au-disparut-ilan-sor-si-acolitii-sai-de-pe-facebook-precizarile-meta/, Dostęp: 20.06.2024.

[2] Standardy społeczności Facebooka, Meta, https://transparency.meta.com/pl-pl/policies/, Dostęp: 20.06.2024.

[3] I. Kottasova, How to steal $1 billion in three days, CNN Bussiness, https://money.cnn.com/2015/05/07/news/economy/moldova-stolen-billion/, Dostęp: 20.06.2024.

[4] Ibidem.

[5] Oligarch sentenced for role in stealing $1B from Moldovan banks, AP News, https://apnews.com/article/moldova-oligarch-ilan-shor-bank-fraud-chisinau-israel-maia-sandu-e7c9639f354f27c4975030f7b40629be, Dostęp: 20.06.2024.

[6] T. Staff, Convicted Israeli-born fraudster Ilan Shor wins seat in Moldova’s parliament, Times of Israel, https://www.timesofisrael.com/convicted-israeli-born-fraudster-ilan-shor-wins-seat-in-moldovas-parliament/, Dostęp: 20.06.2024.

[7] K. Całus, Mołdawia: wybory bez nadziei, OSW, https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2019-02-25/moldawia-wybory-bez-nadziei, Dostęp: 20.06.2024.

[8] People of Interest: Ilan Shor, Rise Moldova, https://profiles.rise.md/profile.php?id=190129200722&lang=eng, Dostęp: 20.06.2024.

[9] Mołdawia do 2022 roku była całkowicie uzależniona od gazu z Federacji Rosyjskiej.

[10] Protest cu altercații la Chișinău între manifestanții antiguvernamentali și poliție / Un membru al partidului Șor a fost reținut, iar ulterior acesta ar fi făcut atac de cord, HotNews, https://hotnews.ro/protest-cu-altercatii-la-chisinau-ntre-manifestantii-antiguvernamentali-si-politie-un-membru-al-partidului-sor-a-fost-retinut-iar-ulterior-acesta-ar-fi-facut-atac-de-cord-99965, Dostęp: 20.06.2024.

[11] C. Rusnac, Republica Moldova: cum și-au ratat oligarhii și pro-rușii „revoluția” , Veridica, https://www.veridica.ro/acf/republica-moldova-cum-si-au-ratat-oligarhii-si-pro-rusii-revolutia, Dostęp: 20.06.2024.

[12] Rozporządzenie wykonawcze Rady (UE) 2024/1243 z dnia 26 kwietnia 2024 r. wykonujące rozporządzenie (UE) 2023/888 w sprawie środków ograniczających w związku z działaniami destabilizującymi Republikę Mołdawii, Official Journal of the European Union, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=OJ%3AL_202401243, Dostęp: 20.06.2024.

[13] A. Tanas, Moldova to temporarily ban six TV channels over broadcasts about war, Reuters, https://www.reuters.com/business/media-telecom/moldova-temporarily-ban-six-tv-channels-over-broadcasts-about-war-2022-12-16/, Dostęp: 20.06.2024.

[14] A. Tanas, Moldova bans pro-Russian Shor party after months of protests, Reuters, https://www.reuters.com/world/europe/moldova-bans-pro-russian-shor-party-after-months-protests-2023-06-19/, Dostęp: 20.06.2024.

[15] P. Oleksy, Gdy wszyscy zwyciężają. Wybory władz lokalnych w Mołdawii, IEŚ, https://ies.lublin.pl/komentarze/gdy-wszyscy-zwyciezaja-wybory-wladz-lokalnych-w-moldawii/, Dostęp: 20.06.2024.

[16] Ibidem.

[17] S. Rufa, Ilan Shor left again for Moscow two days ago, according to the head of the IGP, Ziarul De Garda, https://www.zdg.md/en/?p=13159, Dostęp: 20.06.2024.

[18] “Victory” threat: how the Kremlin is preparing for revenge in Moldova, Ukraine Crisis Media Center, https://uacrisis.org/en/pogrozy-peremogoyu-yak-kreml-gotuyetsya-do-revanshu-v-moldovi, Dostęp: 20.06.2024.

[19] M. Necsutu, Moldovan Fugitive Oligarch Launches New Anti-EU Bloc in Moscow, Balkan Insight, https://balkaninsight.com/2024/04/22/moldovan-fugitive-oligarch-launches-new-anti-eu-bloc-in-moscow/, Dostęp: 20.06.2024.

[20] Илан Шор заявил, что в Молдове «нужна федерализация» при «посредничестве» России, Ziarul De Garda, https://www.zdg.md/ru/?p=145462%20\t%20_blank, Dostęp: 20.06.2024.

[21] Poll: President Maia Sandu Leads By Large Margin Among Potential Candidates For Moldovan President, InfoTag, https://www.infotag.md/politics-en/315345/, Dostęp: 20.06.2024.

[22] E. Courea, Russia trying to meddle in Moldovan polls, say UK, US and Canada, The Guardian, https://www.theguardian.com/world/article/2024/jun/13/russia-trying-to-meddle-in-moldova-polls-say-uk-us-and-canada, Dostęp: 20.06.2024.

Photo: Canva