22 stycznia 1863 roku Komitet Centralny Narodowy wydał Manifest ogłaszający powstanie i powołujący Tymczasowy Rząd Narodowy. Wybuchło powstanie styczniowe. Był to największy w XIX wieku zryw narodowy w Królestwie Polskim przeciwko Imperium Rosyjskiemu.
Zryw miał charakter wojny partyzanckiej, w której stoczono ok. 2500 bitew i potyczek. Walka z rosyjskim zaborcą zjednoczyła Polaków, Litwinów, Białorusinów i Ukraińców. Mimo początkowych sukcesów zakończyło się przegraną powstańców.
Ostatnie starcia toczono jesienią 1864 roku a smutną, symboliczną klamrą spiął powstanie los w końcu kwietnia 1865 roku, kiedy to pochwycono, po walce, naczelnego kapelana wojsk powstańczych, ks. Stanisława Brzóskę.
Za udział w powstaniu władze carskie skazały na śmierć co najmniej 669 osób, na zesłanie trafiło 38 tysięcy.
Polaków dotknęły liczne represje, m.in. konfiskata majątków szlacheckich, kasacja klasztorów na obszarze Królestwa Polskiego, wysokie kontrybucje, a przede wszystkim aktywna rusyfikacja.
Przegrane walki sprawiły, iż po miesiącu Ludwik Mierosławski utracił funkcję dowódcy powstania. Kolejnymi dyktatorami zostali Marian Langiewicz, a następnie – Romuald Traugutt, aresztowany przez rosyjską policję w nocy z 10 na 11 kwietnia 1864 roku. Więziony na Pawiaku, a następnie przewieziony do X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej, nie zdradził towarzyszy. 19 lipca 1864 roku rosyjski sąd wojskowy skazał go na śmierć przez powieszenie. Wyrok wykonano 5 sierpnia 1864 roku na stokach Cytadeli Warszawskiej.
Mimo śmierci ostatniego przywódcy powstańczych władz, bitwy i potyczki trwały jeszcze do jesieni 1864 r. Klęska powstańców spowodowana była nie tylko przewagą militarną po stronie rosyjskiej. Istotne znaczenie miał ukaz carski uwłaszczający chłopów w Królestwie Polskim, ogłoszony 2 marca 1864 r. (co stanowiło reakcję na manifest ogłoszony przez władze powstańcze już pierwszego dnia zrywu 22 stycznia 1863 r., w którym znoszono pańszczyznę). Car chciał poprzez to skutecznie zniechęcić chłopów do wspierania powstańców.
Powstanie styczniowe pochłonęło kilkadziesiąt tysięcy ofiar i wpłynęło na dążenia niepodległościowe następnych pokoleń.
