Ukraińskie dziedzictwo pod ostrzałem

Kiedy w lutym 2022 roku Rosja rozpoczęła pełnoskalową inwazję na Ukrainę, świat zobaczył dramat w liczbach: ofiary cywilne, zburzone miasta, miliony uchodźców. Ale wojna to nie tylko straty mierzone w ludziach i budynkach. To także cichy front walki – ten, na którym ginie pamięć i kultura. Muzea, zabytki, cerkwie i teatry, przez lata świadczące o historii i tożsamości Ukrainy, dziś stają się celem rakiet i grabieży.

Według danych UNESCO, od początku wojny uszkodzono lub całkowicie zniszczono już ponad tysiąc obiektów dziedzictwa kulturowego. To m.in. historyczne centrum Lwowa, wpisane na listę światowego dziedzictwa, muzeum w Mariupolu z bezcennymi zbiorami sztuki, czy lokalne muzeum w Iwankowie, gdzie przechowywano prace Marii Prymaczenko, jednej z najsłynniejszych ukraińskich artystek ludowych. Każdy taki ostrzał to nie tylko strata materialna. To także atak na pamięć zbiorową i tożsamość narodu.

W odpowiedzi na zagrożenie Ukraina podjęła różne działania w celu ochrony swojego dziedzictwa. Materiały ognioodporne i ochronne są stosowane na wolnostojących pomnikach, takich jak pomnik Tarasa Szewczenki w Kijowie, czy inne symbole narodowe. Są one wypełniane piaskiem i używane do pochłaniania energii wybuchowej poprzez drewniane ściany, kopce lub specjalne osłony wykonane z metalu, plastiku. Historyczne elementy, takie jak witraże, rzeźby lub obrazy, są demontowane i ewakuowane. Inne skarby, takie jak ikony, rękopisy i dzieła sztuki, są pakowane i przenoszone do podziemnych schronów lub bunkrów, gdzie często pozostają anonimowe, aby ich lokalizacje nie były znane wrogom.

Jak najlepiej chronić dziedzictwo w czasie wojny to ogromne wyzwanie logistyczne i finansowe. Brakuje siły roboczej, a decyzje muszą być podejmowane na bieżąco. Jednak ukraińscy konserwatorzy, wolontariusze i pracownicy muzeów robią, co w ich mocy. Wysiłki na rzecz zabezpieczenia pomników są również wspierane przez społeczność międzynarodową np. UNESCO czy ICOM (Międzynarodowa Rada Muzeów).

Ministerstwo Kultury i Polityki Informacyjnej Ukrainy prowadzi statystyki dotyczące dóbr kultury zniszczonych w wyniku pełnowymiarowej rosyjskiej agresji: odrębnie dla obiektów infrastruktury kulturalnej i obiektów dziedzictwa kulturowego. Według stanu na 25 marca 2025 r. łączna liczba zniszczonych obiektów dziedzictwa kulturowego na Ukrainie wynosiła 1419. Spośród nich 139 ma znaczenie krajowe, 1184 ma znaczenie lokalne, a 96 zostało odkrytych niedawno.

Zabytki kultury zostały uszkodzone w 18 obwodach i Kijowie, w szczególności: obwód charkowski — 329, obwód chersoński — 279, obwód doniecki — 169, obwód odeski — 159, obwód kijowski i miasto Kijów — 100, obwód czernihowski — 65, obwód zaporoski — 63, obwód lwowski — 61, obwód dniepropietrowski — 49, obwód mikołajowski — 47, obwód sumski — 37, obwód ługański — 32, obwód chmielnicki — 11, obwód połtawski — 6, obwód winnicki i żytomierski — po 4, obwód kirowski — 3, obwód czerkaski — 1.

W tym samym czasie uszkodzonych zostały 2233 obiekty infrastruktury kulturalnej. Spośród nich 409 zostało zniszczonych (18,3%).

To pokazuje, iż jednym z celów rosyjskiej agresji jest nie tylko terytorium, ale też sama ukraińska kultura i tożsamość. Na zajętych terenach okupanci celowo próbują ją wymazać: zakazują używania ukraińskich symboli, usuwają z bibliotek podręczniki i literaturę w języku ukraińskim, a w szkołach wprowadzają rosyjskie programy nauczania. W ten sposób chcą sprawić, by ukraińska kultura i historia przestały istnieć w świadomości ludzi.