Język to również narzędzie walki. Wojna w Ukrainie w pełni to potwierdza

Wojna – na skutek towarzyszących jej skrajnych emocji – sprzyja deprecjonowaniu wroga. Złośliwe słownictwo odbiera mu cześć i powagę. A umniejszony tak nieprzyjaciel staje się trochę mniej straszny. Weźmy popularne przed laty „szwaby”, które – zarezerwowane w języku polskim dla Niemców – w niektórych regionach Polski oznaczają również robactwo, czyli coś obrzydliwego i zarazem dającego się pokonać. Wroga pozbawionego cech ludzkich czy choćby statusu „przyzwoitego człowieka” po prostu łatwiej się zabija. Wręcz „likwiduje” i „eliminuje”, jak czytamy w komunikatach Sił Zbrojnych Ukrainy i słyszymy w wystąpieniach przedstawicieli rosyjskiego MON-u.

Ów dehumanizujący język formalnego przekazu miewa literackie konotacje. Przykładem są „orkowie”, humanoidalne, z natury agresywne i brutalne potwory. „Orkami” nazywają Rosjan ukraińscy urzędnicy. Określenie to znajdziemy w wielu oficjalnych komunikatach wydawanych przez tamtejsze instytucje (a Rosja, zgodnie z tolkienowską nomenklaturą, jest „Mordorem”). Ich przedstawiciele sięgają także po zasoby z innych obszarów, na przykład naukowych, adaptując na potrzeby wojny hasła politologiczne. Stąd wziął się „raszyzm” jako zbitka „Rosji” i „faszyzmu”. Obywatele państwa o faszystowskiej ideologii to „raszyści”, głowa tego kraju zaś to „Putler”, co jest czytelnym nawiązaniem do Hitlera. W tym ujęciu piętnujący charakter języka uzyskuje się przez negatywne skojarzenie ze zbrodniczą doktryną i zbrodniarzem. W tym kierunku – bardziej niż w stronę inspiracji kulturowych – idą też Rosjanie, przypinając wrogom faszystowskie i nazistowskie łatki. „Ukrofaszyści”, „ukrofaszyzm” czy mało wybredny „neonazizm” definiuje Ukraińców na równi z „banderowcami” i „banderyzmem”. Stepan Bandera – w czasach ZSRS mający propagandowy status arcydiabła – na poziomie semantycznym odgrywa tu taką samą rolę jak przywódca III Rzeszy.

Pozostając na gruncie politologicznym, warto zwrócić uwagę na próbę „odrusowienia” agresorów. Ma to związek z symbolicznym zaborem tożsamości, jakiego dopuściła się Rosja, dopatrując się swych korzeni również w Rusi Kijowskiej. „To nasza historia!”, twierdzą Ukraińcy, roszcząc sobie prawa także do wywiedzionych z niej nazw. A zatem nie ma „Rosjan”, a są „Moskale”, potomkowie mieszkańców Księstwa Moskiewskiego.

Spójrzmy też poza Ukrainę. Online’owi cenzorzy znacząco pobudzili kreatywność członków globalnej sieciowej społeczności. Facebook na przykład uznał, iż pozwala życzyć śmierci Putinowi, jednocześnie zabraniając obrażania zwykłych mieszkańców Federacji. Decyzja została przez właścicieli platformy podjęta w pierwszych godzinach inwazji. W obliczu agresji, a później jej bestialskiego charakteru, objęcie Rosjan taką ochroną nie spodobało się wielu użytkownikom. Wielu ani myślało hamować się w wyrażaniu gniewu. Blokady kont, na których pojawiały się niewłaściwe zwroty, były w pierwszych tygodniach wojny na porządku dziennym. Sam trafiłem wtedy na „postojowe” – najpierw dobowe, później trzydniowe – nie mogąc oprzeć się potrzebie nazwania rosyjskich żołdaków „onucami”. W Polsce to „onuce” właśnie były (i są) najbardziej piętnowanym przez Facebook określeniem. Zrównanie Rosjan z cuchnącymi owijaczami do stóp jest rzecz jasna praktyką dehumanizującą. Dotyczy to także innego słowa, „kacap”, na które składa się pierwiastek etniczny („kacap” to Rosjanin) i higieniczny („kacap” jako „śmierdziel”, bo „jak cap”). I ono zatem znalazło się na facebookowym indeksie „mowy nienawiści”. Dla której – chciałbym, żeby odpowiednio mocno to wybrzmiało – głównym motorem były masakry w Buczy i pod Mariupolem.